چمران بازرگان یا چمران خمینی ؟

فیلم نامه ی چ هر اشکالی داشته باشد، بخش پردازش شخصیت چمرانش بسیار زیرکانه طرح ریزی شده است. البته شاید گروهی چمران روایت شده به مناسبت فیلم حاتمی کیا را معلّق و سردرگم تعبیر کنند. اما واقعیت این است که بر اساس نشانه هایی که در داستان چینش شده اند از چمران یک شخصیت مبهم تعریف می شود. این ابهام یک کژتابی داستانی محسوب نمی شود که دوگانگی و یا چندگانگی قضاوت اجتماعی یا تاریخی را شامل باشد، بلکه نوعی ابهام نزدیک به معماهای دراماتیک است.

شخصیت پردازی یک اسطوره ی ملی قطعاً با قضاوت همراه است ، در واقع لازمه ی ترسیم درست یک شخصیت فراانسان، داوری است. قضاوتی که در دو مرحله کامل می شود. چیزی شبیه توانایی مضاعف تفکر .

توانایی مضاعف تفکر قابلیتی کاملاً انسانی است که در برخی مباحث منطقی و فلسفی به ورطه ی یک خلط متداول می افتد. توانایی مضاعف تفکر، قابلیتی است که انسان را در یک جهان منحصر به فرد شخصی و مجرد به داوری دوباره و چند باره در باب اندیشه ها و آرائش وا می دارد. برای ساخت دراماتیک یک فراانسان، سوال نخست  ایدئولوژی دراماتوژر است  و سپس قرائت تاریخی و اجتماعی از همان اسطوره.

حاتمی کیا بر اساس عقیده ی شخصی اش از دوره ای تاریخی و اجتماعی (و شاید سیاسی) و البته شخصیت چمران یک تلقی به خصوص باید داشته باشد  و در مرحله ی دوم ناگزیر است که قهرمانش را نزدیک به همین ایدئولوژی طرح ریزی کند. اصلاً خواستگاه موافقت ها و مخالفت ها با بن مایه ی شخصیتی چمران به روایت حاتمی کیا از همین جا آغاز می شود.

با توجه به نگاه پست مدرن حاتمی کیا به شخصیت چمران، باز هم تقابل های زیادی در آرا و گفته ها ، دیده  و شنیده و خوانده می شود.  با این که حاتمی کیا تلاش کرده، چمران را به مفهومی درونی نزدیک بداند تا مبارزی ملی- مذهبی که درگیر گرفتاری های سیاسی است این مفهوم درونی شاید در برخی تعابیر به واژه ی گل درشت عرفان توجیه شود اما در چمران حاتمی کیا این عرفان به هر قیمتی به تماشاچی و مخاطب فروخته نمی شود.

نماهای بازگشت به گذشته ی چمران در زندگی با همسر آمریکایی و فرزندانش مۆید همین نکته است. دل کندن از زندگی آرام و آکادمیک در آمریکا با به نور سپردن و سیاه کردن نگاتیوهای فیلم خانوادگی شان، این مفهوم درونی را به خوبی می رساند، بی آن که چمران دیالوگی داشته باشد و طرف مقابلی که شنونده و پاسخ گوی این فعل دراماتیک قرار بگیرد.

تیتراژ ابتدایی چ نیز، به فرآیند شخصیت پردازی کمک می کند . دست خط شهید چمران، پس زمینه ی تصویر است . دست خطی که برای تماشاچی ایرانی یادآور بسیاری از منویات چمران است. دست خطی که جذابیت ابتدایی فیلم چ را دو چندان می کند. شاید حاتمی کیا در یک نشانه شناسی کاملاً غیرمستقیم، برای بسیاری از تماشاچی هایی که آشنایی نسبی با چمران دارند، نوستالژی برخی اتفاقات را بازسازی کرده باشد.

مهندس بازرگان در دوران تدریسش در دانشگاه، استاد سخت گیری بوده و معمولاً کسی نمی توانسته نمره بالایی از او بگیرد و شاید به همین جهت برای دست خط های خوش و خوانا امتیاز دوباره ای قائل می شده است. چمران تنها دانشجوی مهندس بازرگان بوده است که نمره ی 22 گرفته. دو نمره برای دست خطش و بیست برای کامل بودن پاسخ ها. این نشانه شناسی زیرکانه را وقتی در کنار دیالوگ بابک حمیدیان (در نقش شهید وصالی) قرار می دهیم که معلوم نیست تو چمران بازرگانی یا چمران خمینی؟ بسیاری از سوالات پاسخ داده می شود و البته ابهامات بیشتری هم سوال می شوند. در این دیالوگ تاثیر گذار فیلم شهید چمران پاسخی می دهد که مفهوم رهبری امام برای چمران را به خوبی عیان می کند اما با این حال ایجاد همین تردید هم از زیرکی های حاتمی کیا بوده است .

چمران شخصیتی است که گروه ها و جریان های فکری هر کدام به نحوی در صدد مصادره اش هستند. نسبت یک جریان یا گروه به اسطوره ای چون چمران، امتیازآور است. حاتمی کیا با زیرکی طوری چمران را نشان می دهد که هم رضایت ملی ایجاد کند و هم حرف خودش را از زبان چمران به گوش مخاطب برساند.

                                                                                                                                                  مجتبی شاعری          

بخش سینما و تلویزیون تبیان

مطالب مرتبط:

درباره عنوان فیلم جدید حاتمی کیا 

ناگفته های حاتمی کیا از یک گزارش

چمران به روایت حاتمی کیا