خط بنایی، زینت بناهای اسلامی

هنر خطاطی به صورتی که امروزه در بناهای اسلامی به کار گرفته شده ؛ از عوامل مهم تزیین معماری است که به طرق مختلف بیانگر ندای الهی و کلام بزرگان میباشد.و رجوعی پیوسته به وجود خدای یکتا و رهنمودهای پیامبر اسلام ودیگر بزرگان دین وادب فراهم میکند.

خط بنایی ، را بعضی از محققین در زمره معقلی میدانند و معتقدند که کلمه معقلی بدین معناست که جای تامل است وباید با دقت و فرصت کافی به خواندن خط بنایی پرداخت.

معقلی شاید ساده ترین کار در کاشیکاری ایران باشد.همین اهل فن معتقدندکه این روش کاشیکاری به قدری ساده است که میتوان پس از تهیه نقشه و تراشیدن و اماده کردن کاشی ها انها را به دست شاگردان تازه کار سپرد تا کنار یکدیگر نصب کنند و نقش مطلوب را پدیداورند.

در مقابل خط بنایی بسیار مشکل است و حتی استادان قدیمی کمتر پیدا می شوند که از این هنر بهره داشته باشند و بتوانند ، به پشتوانه تجربه و تبحری که در طی عمری کاشی تراشی اندوخته اند،خط بنایی نفیسی ارایه کنند.همانطور که گفتیم، خط بنایی همان خط کوفی زاویه دار است که زمانی در کوفه رواج داشت و بعد در زمان اسلام در گچبری و اجر کاری و کاشی تراشی به خدمت هنر در امد.

خط بنایی به طور معمول سوره یا ایه یی از قران و گاهی حدیث یا ابیاتی از ارباب ادب را در زمینه هندسی در بر میگیرد، که خطوط متشکله انرا میتوان از نظر حرکت حروف و شیوه تزیینشان به چند دسته تقسیم کرد:خط ساقه گنبدی، خط ساده، خط متداخل و خط معقلی.

خط ساقه گنبدی در دیواره عمودی زیر گنبد که بخشی است از یک استوانه دوار نوشته میشود.

عباراتی که به کار میروند به طور معمول از کلمات مقدس یا ایات کوتاه قران مجید تشکیل می گردند.سیر نوشته مسقیم است و انحنایی در حروف دیده نمیشود.

خط ساقه گنبدی را میتوان نقطه دار و بی نقطه نوشت و هر نقطه را در محل خود مانند بقیه نوشته تزیین کرد.

خط بنایی متن بر سه قسم است:خط بنایی ساده، خط بنایی مشکل، خط بنایی متداخل.

خط بنایی ساده شامل کلمات مقدس مانند الله،محمد و علی میباشد، که شکلهایی مانند شمسه، نیم شمسه، مربع و سایر اشکال هندسی را در میگیرد، یا اینکه از حرکت دورانی و در هم قفل شدگی حروف تزیین میگردد و ارایش متداول در این شیوه عبارت است از پیچش یا گردش یا به هم قفل شدن حروف به منظور ایجاد نقش اصلی.

در خط بنایی مشکل از ایات و سوره های قران کریم یا جمله های ادبی و عرفانی استفاده میگردد، که به مقیاس وسیع در اشکال هندسی جا داده میشوند.به طور کلی برای ترسیم این نوشته ها، درون شکل هندسی را برگزیده را بر اساس امتدادهای پیرامونش جدول بندی میکنند.

گاهی ممکن است دو شکل هندسی متفاوت داخل یکدیگر قرار بگیرند.

برای مثال یک شمسه داخل یک مربع قرار بگیرد.در این صورت درون شمسه برای خود جدول بندی میشود و اطراف ان برمبنای محیط مربںو هر کدام نوشته مستقلی را در شبکه درونش میپذیرد.

این جدول بندی به شکل یکسان صورت نمیگیرد بلکه به نوشته یی که بر شبکه ان نقش میبندد بستگی دارد.

در بعضی مواقع کلمات به راحتی و بدون نیاز به کشیدن حروف در محل خود جایگزین میشوند.این قبیل نوشته ها به طور کلی نقطه ندارند.

در جایی که نوشته ها براساس شکلهایی به جز مربع و لوزی در نظر گرفته میشود، انجام تقسیمات داخل ان مستلزم محاسبات اولیه است.

خط معقلی در حقیقت همان خط بنایی است که به شکل دیگری بر رویه های بنا خود نمایی میکند. در کاشیکاری ایران نقوشی از اجر یا کاشی را میتراشند و انها را به شکل مربع ها یا لوزی هایی کنار یکدیگر قرار میدهند تا نقشی از انها به وجود اید که به نام معقلی مروف است.چون این نقشها از مربع ها و لوزی هایی به رنگ های متنوع تشکیل شده اند، بنابراین رنگ مربع و لوزی هایی را که رنگ های مشابه دارند از راس، مماس یکدیگر قرار میدهند.اضلاع این اجزا، که رنگهای مشابه دارند،در امتداد دو محور شطرنجی قرار میگیرند و زاویه هایی نسبت به هم تشکیل میدهند که قائمه میباشند.در خط معقلی نیز به همین طریق عمل میشود که این خط را به نام معقلی معروف کرده است.

معقلی بر سه قسم است:معقلی یک رگی ، معقلی سه رگی ، معقلی کشیده متن.

خط معقلی یک رگی:

زمینه شکل هندسی را نسبت به شکل یا نوشته دلخواه به طریقه مربع قناس جدول بندی میکنند.خط معقلی را در زمینه شطرنجی مربع قناس ، مانند خطوط ساده یی که گفته شد منتهی با این تفاوت که راس مربعها در امتداد یکدیگر میباشند را مینویسیم.

خط معقلی سه رگی:

در این شیوه مانند بالا روی جدول مربع قناس عمل میشود، با این تفاوت که ضخامت خط از سه رشته مربع های قناس مجائر تشکیل یافته، که مربعهای وسط به یک رنگ و مربعهای قناس میانی، که رئوس انها در امتداد یکدیگر قرار میگیرند،به رنگ فیروزهای و دو ردیف مربعهای طرفین ،که رئوس انها نیز دنبال یکدیگر قرار میگیرندبه رنگ مشکی، به طوری که رنگ فیروزه یی در مشکی محاط میشود.

خط معقلی کشیده متن:

معقلی کشیده متن مانند دو شیوه بالا،روی مربع قناس انجام میگیرد،لیکن سه مربع را در امتداد یکدیگر به هم وصل میکنند، به طوری که از ادامه ان پیچشی در خط نمایان میشود.زاویها قائمه هستند و نوشته همواره به طرفی مایل است.

از این خط در مسجد جامع اصفهان و در مسجد گوهرشاد مشهدو مقبره شیخ جامی دیده میشود.

طرح فردا