خطوط ایرانى
به طور کلی خطهاى ایرانى تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق مىباشد. با ضابطهمند شدن خط تعلیق در دوران صفویه، مقدمات ظهور نستعلیق فراهم شد. این دو خط در میان ایرانیان و ملل ترک وارد و رشد یافت و سهم مهمى در پیشبرد خوشنویسى اسلامى داشت. خط شکسته نیز از ابداعات ایرانیان است که در پیوند با تعلیق و نستعلیق قرار دارد.
تعلیق
از قرن پنجم هجرى در نسخ تحریرى (شیوهء ایرانی)، بتدریج دگرگونىهایى پدید آمد و از اواسط قرن هفتم بر اثر تکامل قلم ایرانى خطى بوجود آمد که مقتبس از آن و نیز تلفیقی از خط توقیع و رقاع بود و بنام خط تعلیق کمال و رواج یافت. این خط در تحریر کتابها و دیوانهاى شعر یکار مىرفت و تا قرن هشتم رو به تکامل رفت.
خط تعلیق در واقع در سده 7هـق و در دوران ایلخانان مغول ضابطه مند شد و توسط "خواجه تاج سلملنی اصفهانی" قانونمند و به دست "خواجه عبدالحی استرآبادی و "خواجه اختیار منشی گنابادی" به کمال رسید.
همانطور که گفته شد خط تعلیق از درهم آمیختگی خطوط توقیع و رقاع بوجود آمد ، کرسی آن بالا رونده است و هرچه به انتهای سطر نزدیک می گردد بر تراکم حروف و کلمات افزوده می شود.
نیاز به سرعت در نوشتن باعث شد تا پیوستگى حروف و کلمات مجاز شود و خطى بوجود آمد که شکسته تعلیق نامیده شد. این قلم خاص کاتبان دیوان بود که گاهى ”ترسّل“ نیز نامیده شده است. امروزه خطاطان ایرانى با تعلیق کمتر آشنایى دارند. پس از رواج خط تعلیق، عثمانىها و مصرىها در آن تصرفاتى موافق با سلیقه خود ایجاد کردند و شیوهء خود را ”دیوانی“ نامیدند.
علت این نام گزاری آن بوده است که این خط بیشتر توسط کاتبان و منشیان در دیوان سراها مورد استفاده بوده است.
خط دیوانی به دو صورت دیوانی خفی ( فاقد اعراب و تزیینات) و دیوانی جلا ( دارای اعراب و تزیینات اغراق آمیز) نگارش می شده است.
نیاز به سرعت در نوشتن باعث شد تا پیوستگى حروف و کلمات مجاز شود و خطى بوجود آمد که شکسته تعلیق نامیده شد. این قلم خاص کاتبان دیوان بود که گاهى ”ترسّل“ نیز نامیده شده است
نستعلیق
در بین انواع خوشنویسى که از ابتداى اسلام تا بحال وجود داشته است، نستعلیق زیباترین نوع خوشنویسى محسوب مىشود؛ بطورى که آن را ”عروس خطوط اسلامی“ لقب دادهاند. نستعلیق که آمیختهء دو خط تعلیق و نسخ است ، توسط میرعلى تبریزى در قرن 8هـق و در دوران تیموری ابداع شد و حرکتى نو آغاز شد.
خط نستعلیق از همهء شرایط زیبایى برخوردار است؛ از آن جمله: اعتدال، موزونی، استواری، تناسب، حسن ترکیب و همآهنگى ذوق و سلیقه. علاوه بر زیبایى منظر، سهولت و سرعت تحریر نستعلیق و نیز آسانى قرائت کلمات و سطور از موجبات رواج آن بوده است. نستعلیق خطى است با قاعده و حروف این خط را ملهم از زیبایى طبیعت دانستهاند.
در سى - چهل سال اخیر تا امروز توجه به خط نستعلیق روزافزون بوده است و خوشنویسانى توانا در این زمینه ظهور کردهاند. از هنرمندان خوشنویسى نستعلیق معاصر که در ترویج آن در دوران معاصر تلاش کرده و موجب رونق و ترویج این نوع خط شدهاند، مىتوان از عمادالکتاب، سید حسین میرخانی، سید حسن میرخانی، علىاکبر کاوه را مىتوان نام برد.
اصول خط نستعلیق امروزه همان است که میرعماد لحاظ کرده بود. هنرمند قرن سیزدهم بنام محمدرضا کلهر در چارچوب شیوغ•ء میرعماد تغییراتى ایجاد کرد که در زیباتر شدن و تطبیق آن با صنعت چاپ در آن زمان، نقش اساسى داشت. میرزا غلامرضا اصفهانى نیز از هنرمندان همین دوره است که نستعلیق را بسیار استادانه مىنوشت.
از دیگر بزرگان خط نستعلیق می توان به میرزا جعفر بایسنقری (سرپرست کتابخانه بایسنقری و خطاط شاهنامه مشهور بایسنقری)، سلطان علی مشهدی، میرعلی هروی، وصال شیرازس، ابراهیم بوذری، علی اکبر کاوه، حسن زرین خط، سید حسن و سید حسین میرخانی اشاره کرد.
خط نستعلیق بیانگر سادگی ، زیبایی، عشق، اعتماد و نماد فرهنگ ایرانی و خط فارسی است و در خوشنویسی آن پهنای نوک قلم باید با زاویه 60 تا 65 درجه نسبت به کرسی قرار گیرد.
بهرحال بارزترین مشخصهء نستعلیق زیبایى آن است.
شکستهء نستعلیق
از انواع خوشنویسى ایران، خط شکسته نستعلیق است که داراى پیچشها و حرکتهاى بسیار زیبایى است. مشخصهء بارز آن رواننویسى و تندنویسى است و در آن بعضی حروف و کلمات به هم متصل و برخی کوچکتر یا بزرگتر و کشیده تر و با پیچ و خم خاصی نوشته می شود.
این خط از ابداعات ایرانیان است که مستقیماً در پیوند با تعلیق و نستعلیق مىباشد. از اوایل قرن یازدهم و آخر دورهء صفویه، خط شکسته نستعلیق بدلیل کثرت کاربرد و نیاز به تندنویسى بوجود آمد. مهمترین خوشنویس این خط، درویش عبدالمجید طالقانى (نیمه دوم قرن 12) است. ابداع و استخراج شکسته نستعلیق را از نستعلیق در اوایل قرن یازدهم به مرتضى قلیخان شاملو و برخى نیز به محمد شفیع حسینی معروف به شفیعا نسبت دادهاند.
هنرمند دیگر این خط سید على اکبر گلستانه در قرن سیزدهم است که شیوهء درویش عبدالمجید را ادامه داد.
شکسته نستعلیق بعد از یک دوران کوتاه رکود، امروزه مورد توجه خوشنویسان واقع شده است. حروف و کلمات در این نوع خوشنویسى از شکلهاى متنوع زیبایى برخوردار است. حرکت در این خط از نستعلیق آزادتر است.
خطوط قائم آن کوتاه تر و سرکش ها بلندتر است.
از شکسته نستعلیق براى نوشتن متنهاى ادبى و شاعرانه فارسی، پیامهاى شاد و کارتهاى تبریک بهره گرفته مىشود این نوع خوشنویسى در نقاشیخط و گرافیک نیز کاربرد وسیعى دارد.
این خط بیانگر آزادی، رهایی، حرکت همدلی و جوانی است.
از دیگر خوشنویسان معروف شکسته نستعلیق می توان به میرزا حسن کرمانی، محسن قمی، قائم مقام فراهانی و امیر نظام گروسی اشاره کرد.
فراوری:سمیه رمضان ماهی بخش هنری تبیان
منابع:
سایت آفتاب
خوشنویسی اسلامی/ یاسین حمید سفادی/ ترجمه مهناز شایسته فر