تبیان، دستیار زندگی
وسایل و ابزار خوشنویسی عبارتند از : قلم، قلمدان، قلمتراش، قط زن، دوات (شامل لیقه و مركب) ، آلات به هم زدن لیقه و مركب كه سر آن پهن و دسته اش مخروطی و از جنس آبنوس است، قاشق مخصوص آب ریختن در دوات كه به وسیله آن به اندازه ی ل...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

ابزار لازم برای خوشنویسی

وسایل و ابزار خوشنویسی عبارتند از :قلم، قلمدان، قلمتراش، قط زن، دوات (شامل لیقه و مركب) ، آلات به هم زدن لیقه و مركب كه سر آن پهن و دسته اش مخروطی و از جنس آبنوس است،قاشق مخصوص آب ریختن در دوات كه به وسیله آن به اندازه ی لازم آب در دوات می ریزند ، البته آب مقطر یا جوشیده سرد شده از آب معمولی بهتر است ، و بهتر از آن گلاب یا آب ریحان یا آب مازو است (مازو برجستگی های كروی شكلی است كه تحت اثر گزش حشره مخصوصی بر روی جوانه های درخت بلوط مازو ایجاد می شود، این برجستگی ها حاوی شیره درخت مزبور است كه به نام مازو مرسوم است. در تركیب مازو 60- 70% تانن وجود دارد ، به علاوه مقدار كمی اسید كالیك و اسید آلاژیك و مقداری مواد گلوسیدی و آمیدون. در صنعت، از مازو جهت تهیه ی مركب سیاه و رنگ كردن پارچه ها و نیز در چرم سازی استفاده می شود.) كه بر خلاف آن مركب را تباه و فاسد نمی كند. سنگ رومی یا حجازی و غیره برای تیز كردن قلمتراش، خاك بیز (الك كوچك) یا ظرفی كه شن و ماسه نرم در آن می ریخته اند.

پوشیده نماند كه استادان پیشین پس از تراشیدن قلم ، پشت قلم را خاك می مالیده اند تا لغزندگی و چربی آن از بین برود و مركب به یك طرف قلم جمع نشود كه خط را خراب كند و همچنین گاهی روی نوشته هایی كه می خواستند زودتر بخشكد، خاك بیخته ی مخصوصی می ریخته اند كه این كار اكنون معمول نیست.

سلطانعلی مشهدی گوید:

كاتبا  چون  قلـــم  تراشیـدی     خاك بر پشت خـامه مـالیـدی

آن قلم را به نقطه تجربه كن    بشنو این حرف نو زپیر كُهن

از قلم نقطه چـون درست آید  خوشنــویسـی اگر كُنــی شاید

و گویا خاك مالیدن به پشت قلم، خاص قلم ریز بوده است؛ زیرا قلم ِ ریز مانند درشت ، پشت برداری نمی شود.

از دیگر ابزار خوشنویسی: پارچه ای دو رویه و رنگین از پشم یا حریر است كه كاتب پس از فراغ از نوشتن، دم قلم را بدان پاك كند تا مركب به قلم نماند و خشك شود.

یازدهممِسطَره یا مِسطر است: وسیله ای جهت تعیین سطرها و حدود متن صفحه ی كتاب كه سابقاً صفحه ای از چند لایه ی كاغذ یا مقوا به هر اندازه  كه می خواستند تهیه می كردند و نخهای تابیده را به فاصله های منظم بر روی آن می دوانیده، محكم می بستند و آن صفحه را زیر كاغذ گذاشته، با انگشتان بروی نخ ها فشارمی آوردند تا اثری از نخ ها به جا ماند و خطوط مستقیم سطرها معین شود. امروز به جای آن، صفحه مقوایی را به اندازه ی مطلوب خط كشی كرده، زیر صفحه كاغذ می گذارند و از روی خط هایی كه از زیر پیداست سطرها را راست و میزان می نگارند.

دوازدهم،زیردستی یا زیر مشق: كه باید رویه اش صاف و نرم و ملایم باشد و لغزان و لرزان نباشد و میانگین سخت و سست و كلفت و نازك را برگزیند، از جنس مقوا یا چرم و غیره. همچنین  باید در طول و عرض نیز معتدل باشد. و گفته اند بهتر آن است كه دو چرم منفصل را بر روی هم گذاشته، دو گوشه ی آن كه جانب چپ است  به چند بخیه محكم سازند تا چنان كه خواهند به كار آید و آن دو قطعه چرم اگر از بـُـلغار باشد كه دانه و موجش را برطرف كرده باشند، بهتر و پسندیده تر است.

سیزدهم،كاغذ: كه باید ملایم و صاف و مساعد با كار كتابت باشد، و خشن و ناصاف و لغزنده نباشد و اگر رنگ آن كاهی یا كرمی روشن باشد بهتر خواهد بود؛ كاغذ زبر الیاف ریز نوك قلم را می ساید و آن را ناهموار می سازد، و نوشتن بر كاغذهای لغزان و شیشه ای مانند (گلاسه) از اختیار و تسلط نویسنده می كاهد، ولی نوع میانه و نیم شفاف آن موافق و مناسب است.

تذكر: معمولاً برای سهولت حمل و نقل، قلم های لازم، قلمتراش ظریف، قط زن، قاشق، سنگ كوچك و سر قلمدانی را كه دوات مركب بود، با قیچی ظریفی جهت چیدن كاغذ، در قلمدان قرار می دادند تا این لوازم یك جا و در محفظه ای در اختیار نویسنده قرار بگیرد.

به غیر از وسایلی كه نام برده شد ابزار فرعی دیگری نیز در كار كتابت استفاده می شود و آن،دو خط كش مدرّج كوچك و بزرگ و گونیا است  و برای كتیبه نویسی چند گونیاست و خط كش (T) به همراهچند مداد سیاه و قرمز، و انواع كاغذها و شمیزها(مقواها) لازم است.

بعضی از استادان پیشین، خود، مركب دلخواه را از مشكی و رنگ های مختلف می ساخته و كاغذها را برای این كه قابل نوشتن شود آهار داده، مهره می زدند و وسایل و لوازم و كارهای كتابت را خود متعهد می شده اند ؛ از قبیل تهیه سطر و جدول كشی، تذهیب، زرافشانی، رنگ آمیزی كاغذ حتی تجلید و صحافی و غیره. ولی در این عصر چون انجام این امور مستلزم صرف دقت بسیار و خارج از وقت و حوصله، و موجب زحمت و مشقت است، كمتر كسی به این امور توجه می كند و كارخانه های كاغذ سازی و غیره و صحافی با ماشین تأمین نیازمی كنند. لكن چون دانستن این امور خالی از فایده نیست، در آینده پاره ای از آنها را بدانگونه كه سابقین یاد كرده اند شرح خواهیم داد.

و اینك از میان ابزار نوشتن به چند تای آنها كه اهم است به طور مفصل و مشروح می پردازیم.

·قلم     

·قلمتراش    

·دوات (مركب)