استاد سیدصدرالدین شایسته شیرازی

شامگاه بیست‌ و نهم مهر ماه 1362 استاد صدرالدین شایسته شیرازی، نگارگر نقاش و پیكره ‌تراش صاحب‌ نام و یكی از آخرین بازماندگان مكتب كمال‌ الملك در شهر شیراز چشم از جهان فروبست. به تخمین سال تولد وی را بین سال ‌های 1270 تا 1271 ذكر نموده‌اند. بنابراین در آن روزها استاد، قریب به 91 یا 92 سال از عمر پر بركت خود را پس پشت گذاشته بود. سیدصدرالدین شایسته در تمام رشته ‌های هنری صاحب ذوق و كمال بود. وی در آب رنگ، رنگ و روغن، سیاه ‌قلم و مینیاتور، ابتكارات ویژه‌ای داشت و توانسته خود را با آن ویژگی‌ ها از دیگران متمایز نماید. روایت است كمال ‌الملك در مدرسه دارالفنون از شاگردان تازه وارد خود آزمایشی به عمل می ‌آورد تا به میزان استعداد آن‌ ها پی ببرد. هیچ یك از كارهای شاگردان به تمامی مطلوب خاطر وی نمی ‌افتد و او را خوشحال نمی ‌كند مگر زمانی كه كار شایسته را از نظر می ‌گذراند. استاد در همین لحظه، پس از تحسین، قلم به‌ دست گرفته و تابلو را كامل می ‌كند. در همین رابطه شایسته گفته است كه: برای اولین و آخرین بار صورتی كشیده شد به اشتراك شایسته و كمال ‌الملك.

در دست خطی كه به یادگار از كمال ‌الملك باقی مانده، آمده است: «اثر شایسته شما دیده شد. در رشته‌ی آب و رنگ به سر حد كمال رسیده‌ای». استاد شایسته در جوانی به خدمت فرصت‌الدوله شیرازی، شاعر، نقاش، نویسنده زبردست می ‌رسد كه ایشان در تربیت او اهتمام فراوان می‌ ورزند. شایسته كه از اوان كودكی میل وافری به ابداع و نقش آفرینی داشت پس از آن به مكتب كمال ‌الملك راه می‌ یابد و تا اواخر عمر آن استاد یگانه(1319) از محضرش سود می‌ جوید. سبك شایسته را می ‌توان واقع‌گرا(رئالیسم) با تكیه بر اصول و قواعد نقاشی اواخر دوره قاجار دانست.

با این حال او توانست با تكیه بر ابداع و ذوق خدادادی و در رنگ‌‌گذاری و تركیب‌بندی فرم‌ها، تمایزی با دیگر هم ‌طرازان عصر خود به وجود آورد. با این‌ كه به نظر می‌ رسد هیچ اثری از شایسته در موزه‌ های دولتی ایران یافت نشود(كه این باعث تاسف است) ولی مجموعه‌داران خصوصی در داخل و خارج از ایران در زمان حیات آن بزرگ، بسیاری از آثارش را ابتیاع كرده‌ و هم اكنون به دور از چشم هنردوستان و هنرشناسان نگهداری می‌ كنند. شاید از همین رو باشد كه آثار شایسته قدری ناشناس باقی مانده است. آن ‌چه در نگاه اجمالی به آثار استاد شایسته می ‌توان دریافت، تسلط بی ‌چون و چرای وی بر شبیه‌ سازی است. ساخت رنگ ‌های طبیعی، تركیب ‌بندی‌ ها بسیار حساب شده و اجرا عالی از دیگر كیفیات این آثار هستند. شایسته در یكی از آثار طبیعت بی ‌جان خود تصویری از یك‌ دسته كاهو و ظرف سكنجبین را به تصویر كشیده كه قطرات آب هنوز بر برگ ‌های كاهو باقی است. در واقع زندگی در این نقاشی چنان به تصویر درآمده كه هر بیننده‌ایی را به تحسین وا می‌ داد. شایسته هم ‌چون، استادان خلفش به هنر مدرن اروپای اوایل قرن بیستم تمایلی نشان نمی‌ دهد و با آن‌كه خود سال ‌ها در فرنگ زندگی و از نزدیك با تحولات هنری‌ نو آشنا بوده اما از این قافله به نوعی بر كنار می‌ ماند و به آن‌ چه علاقه‌ی باطنی خود اوست، توجه نشان می‌ دهد. نقل است زمانی كه كاشی‌ های ارگ كریمخانی شیراز آسیب می‌ بینند، صاحب منصبان وقت بر آن می‌ شوند كه آن‌ ها را ترمیم كنند، پس اندكی جستجو كسی را بهتر از شایسته نمی ‌یابند و از او مدد می ‌جویند.

او پس از چند روز كاشی‌ ها را نقاشی كرده و در كنار آن‌ هایی كه آسیب ندیده‌اند، نصب می ‌كند و از دوستان می‌ خواهد بین سالم‌ ها و ترمیم شده‌ ها تمایزی قایل شوند كه همگی عاجز می‌ مانند. شایسته از جمله نقاشانی بود كه مواد و رنگ ‌های مورد استفاده خود را، شخصاً تهیه می‌ كرد. در بسیاری از آثارش، غباری سطح تابلو را فراگرفته كه نوعی وهم‌آلودگی و رمزآمیزی به آن بخشیده است كیفیتی كه در هیچ یك از نقاشان معاصرش دیده نشده است، نقل است كه او در رنگ خود ماده‌ای می‌ ریخته كه در پایان كار چنین حالتی به تابلو می‌ داده است. هم چنین برخی از كارشناسان این امر را زاییده استفاده از مواد ابتكاری می ‌دانند كه پس از پایان تابلو بر روی آن می ‌كشیده است. به هر حال این خصیصه همان كیفیت منحصر بفردی است كه آثار شایسته را از دیگران متمایز می‌ كند. شایسته در یك حركت ذوقی كوچك ‌ترین نقاشی ایران آفرید وی روی یك دانه برنج منظره‌ای را به تصویر كشیده كه بسیاری از ظرایف آن جز با چشم مسلح قابل تشخیص نیست. به یقین قدر شایسته را از آن‌ چنان‌ كه باید ندانسته‌ایم، باشد كه این مقال سرفصلی باشد برای نگریستن به هنرمندان مردمی كه سزاوار تكریم و احترام بیشترند.