بررسی مکاتب نقاشی (از مکتب بغداد تا آخر مکتب اصفهان)

مکتب بغداد (سلجوقی)

با ظهور اسلام، مردم ایران با رغبت تمام در مقابل دین جدید سر تعظیم فرود آوردند و همگی به آن گرایش پیدا کردند و مسلمان شدند. هنرمندان ایرانی که اسلام آورده بودند نیز با دیدگاهی تازه شروع به فعالیت هنری کردند. اولین چیزی که بیش از همه مورد توجه هنرمندان قرار گرفت، قرآن مجید بود. هنرمندان مسلمان با تمام قدرت برای تزئین این کتاب مقدس کوشش کردند و حاشیه های صفحات آن را به بهترین وجه با نقوش مختلف زینت دادند. به جز آن، نوشته های قرآن که به خط کوفی بود، به شکل های مختلف طراحی شد و بدین سان هنرمندان ایرانی انواع و اقسام خط کوفی را در اشکال تزئینی، به وجود آوردند.

در قرن سوم و چهارم هجری، هنرمندان کتاب های خطی را با تصاویر گوناگون مصور ساختند. نقاشی های این کتاب ها از ریزه کاری های زیادی برخوردار بود که منشاء و زمینه ی پیدایش نقاشی ایران (مینیاتور) گردید.

قدیمی ترین آثار نقاشی که در ایران و کشورهای غربی - از جمله شام - به دست آمده است، مربوط به قرن ششم و هفتم هجری است که این مجموعه را به نام مکتب بغداد یا« مکتب سلجوقی» نام گذاری کرده اند. کتاب هایی که در این دوره مصور شده، دارای نقاشی های زیادی هستند. این کتاب ها، بیشتر در زمینه ی طب، علوم و فنون، تالیف شده است. مشهور ترین آنها، کتابهای «الحیل الجامع بین ِ علم و العمل» جزری،«عجایب المخلوقات» قزوینی، کلیله و دمنه و مقامات حریری است.

نقاشی های این دوره با این که با عناوین عربی نام گذاری شده بود، ولی اکثر هنرمندان آن را نقاشان ایرانی تشکیل می دادند؛ زیرا در این دوران، ایران یگانه سرزمینی بود که در آن، هنر نقاشی پدید آمده و مرزهای پیشرفت و گسترش را در نور دیده بود. در مکتب بغداد موضوعات فنی سوژه های نقاشی بدون تغییرات اساسی، به طور ساده تکرار می شد و نقاشی همیشه جزئی از متن کتاب بود. چهره های کار شده در این تصاویر به شکل چهره های سامی نقاشی شده است: بینی ها کشیده و صورت ها از ته ریش سیاهی پوشیده شده است. در صورت های به تصویر کشیده شده، علامت و آثار نشاط و هوش مشهود است.

مشهور ترین نقاش این دوره «عبدالله بن فضل» بود که سالهای 600 ه. ش کتاب می نوشت و آن را نقاشی می کرد. یک نسخه خطی از کتاب «خواص الادویه» در دست است که توسط این هنرمند مصور شده است. صوری چند از این کتاب در مجموعه دکتر سار در برلین و دکتر مارتین در استکهلم موجود است. از دیگر هنرمندان این مکتب می توان « یحیی بن محمود واسطی» (حدود 715 ه.ش) را نام برد. وی نسخه ای از مقامات حریری را نگاشته که در آن بیش ازصد تصویر نقاشی شده است. نسخه مذکور اکنون در کتابخانه ی ملی پاریس نگهداری می شود. نقاشی های این کتاب نشان دهنده ی زندگی و نظام اجتماعی این دوره است که شباهت زیادی به نقاشی های دیواری دوره فاطمیان مصر دارد. مکتب بغداد در آثار دیگر نقاشان دیار پهناور اسلامی مانند شام و مصر، تاثیر زیادی بر جای گذاشت.