چگونگی طراحی پرچم ایران

پرچم جمهوری اسلامی و چند آرم ماندگار چگونه طراحی شدند؟

پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از آرم‌های گذشته با رویكردی اعتقادی اسلامی تغییر یافتند و تعداد انبوهی نیز خلق شدند. حال پس از سی سال از انقلاب اسلامی فارس با نگاهی به چند آرم ماندگار و گفت و گو با طراحان آنها داستان‌ طراحی این آرم‌ها را روایت می‌كند.

به گزارش فارس ، پس از انقلاب شكوهمند اسلامی تغییر در همه اركان جامعه آغاز شد در این بین مردم علاقه‌مند بودند این تغییر در نشانه‌ها هم پدیدار شود تا انقلابی كه خود در آن نقش داشتند تبلور بیشتری بیابد. بنابر این آرم‌ها و نشانه‌های بسیاری از شركت‌های تجاری تغییر كردند و علاوه بر آن نهادهای انقلابی هم در صدد طراحی آرم و نشانه ویژه خود بودند. در راس آنها آرم پرچم جمهوری اسلامی ایران است كه با رویكردی اسلامی_ایرانی طراحی شد تا انقلابی الهی و مردمی را برای جهانیان تداعی كند.

حال با گذشت سی سال پر فراز و نشیب از انقلاب شكوهمند اسلامی بر آن شدیم تا با انتخاب چندین آرم و معرفی طراحان آنها از حال و هوا و جریان‌ طراحی آرم‌های آن دوران كه در ذهن مردم ثبت شده است بیشتر بدانیم.

هرچند برخی از آرم‌هایی كه این روزها به چشم ما كم و بیش آشنا می‌آیند فاقد نام طراح هستند و شناسنامه آنها چندان مشخص نیست اما در پرس و جوهای به عمل آمده اینچنین به نظر می‌آید كه در روزهای انقلاب، هنگامی كه شور و هیجانی بر تمام ایران اسلامی حاكم بوده است تمامی مبارزین و مردم انقلابی سعی بر تغییر و تحول همه چیز داشته‌ان حتی بسیاری از آرم‌های نهادهای تاسیس شده در بدو انقلاب از ذهن همان انقلابیون بوده است و در نهایت مهر تاییدی از جانب گرافیستی بر آن می‌خورده است.

 آرم جمهوری اسلامی ایران؛ طراح حمید ندیمی

همان طور كه پیش‌تر اشاره شد در راس تمامی آرم‌های طراحی شده در دوران پس از انقلاب اسلامی، آرم جمهوری اسلامی ایران كه توسط حمید ندیمی طراحی شده است از قداست و توجه ویژه‌ای برخوردار است و همین قداست و بزرگی سخن گفتن درباره آن را برای خالقش سخت كرده است.

این آرم در درون خود معانی زیادی را جای داده و سادگی و ظرفیت ویژه‌ای كه برای دربرگیری معانی متعدد دارد كه آن را از دیگر آرم‌های طراحی شده در این سال‌ها متمایز كرده است.

داستانی كه از طراحی این آرم نقل شده است تنها به مصاحبه‌ای از حمید ندیمی با مجله پاسدار اسلام در سال 1362 و همچنین جزییاتی دقیق از استانداردهای طراحی این آرم در مجله استاندارد ایران (كه توسط مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران منتشر شده است) محدود می‌شود. در فرصتی كه به خبرنگار فارس برای ملاقات با حمید ندیمی دست داد، وی با ارجاع به همان مطالب منتشر شده سؤالات مطرح شده را پاسخ داد. داستان این آرم آنطور كه در منابع ذكر شده نقل شده است از آنجا نشات می‌گیرد كه دكتر ندیمی تفسیری از سوره حدید را می‌شنود و از آن پس سه ركن اساسی حكومت اسلامی از دیدگاه قرآن در ذهنش نقش می‌بندد. «كتاب»، «ترازو» و «آهن» و یا به عبارت قرآنی «كتاب»، «میزان» و «حدید».

امام در یك سخنرانی خواستار تغییر نشان كشور می‌شوند

پس از پیروزی انقلاب امام خمینی(ره) در یك سخنرانی خواستار تغییر نشان كشور یعنی شیر و خورشید می‌شوند. در آن زمان حمید ندیمی با عشق و علاقه‌ای كه هنوز هم وقتی از آن صحبت می‌كند در اشك چشمش موج می‌زند، شروع به اتود زنی طرح الله می‌كند كه در انتها طرح آماده شده را به دفتر امام در قم ارسال می‌كند. هرچند كه ابتدا در مسابقه‌ای كه برای طرح آرم جمهوری اسلامی برگزار شد آرم دیگری به تصویب و در نهایت به چاپ بر روی اسكناس‌های آن دوران رسید اما دیری نمی‌گذرد كه شبی آقای هاشمی رفسنجانی با دكتر ندیمی تماس می‌گیرند و خبر از تنفیذ آرم توسط امام (در 19 اردیبهشت 1359) می‌دهند و از آقای ندیمی می‌خواهند تا بر روی طرح پرچم هم كار بكنند. رنگ‌های سبز و سفید و سرخ، علامت مخصوص جمهوری اسلامی و شعار «الله اكبر» همگی از اركانی هستند كه در قانون اساسی برای پرچم ایران در نظر گرفته شده‌اند. در اتودهای اولیه پرچم، عبارت «الله اكبر» طوری با خط كوفی بنایی نوشته شده بود كه بعضی‌ها از درون آن حروف USA را برداشت كردند. پس از این جریان «الله اكبر» به صورت فعلی طراحی می‌شود.

اما آن چنان كه از مطالب نوشته شده در مجله استاندارد ایران كه تنها منبع رسمی تحلیل آرم جمهوری اسلامی است، برمی‌آید؛«كلمه قرمز و به خون آغشته "الله " منقوش بر پرچم جمهوری اسلامی به دلیل اینكه "الله "مبداء و منتهای آفرینش است و هدف و غایت حكومت اسلامی (الی الله المصیر...) به كار می‌رود انتخاب شده است.

هلالی‌های این شكل از نقش مباركی ریشه می‌گیرد كه بارها حضرت محمد (ص) با شمشیر بر شن‌ها ترسیم كرده‌‌اند.

پنج جزء تشكیل دهنده علامت كه اگر به پنج اصل پایه دین برگردد اصل توحید را در حكم عمود و ساقه اصلی در میان دارند، گذشته از آنكه در تركیب كلی خویش كلمه الله را بیان می‌كنند و عصاره‌ای از كلمه توحید یعنی لااله الااله را نیز در خود مستتر دارند. خطوط هلالی‌های طرح كه در یك دایره محاط است با تداعی نصف النهارهای كره جهانی بودن دعوت اسلام را تجسم می‌بخشند.

جزء قائم میانی، در تركیب با شكل تشدید كه در خط فارسی و عربی نشانه شدت است شمشیر را تداعی می‌كند، قائم و ایستاده كه خود نماد و قدرت و استحكام و ایستادگی است و این برداشتی تعبیری از كلمه "حدید " یا آهن است در كتاب الله (... انزلنا الحدید "فیه باس شدید) و تركیب كاملا متقارن شكل بیانی از حالت تعادل و توازن كه این نیز برداشتی تعبیری است از كلمه میزان در كتاب خدا (والسماء رفعها و وضع "المیزان ").

الله اكبر و دلیل تكرار آن در حاشیه پرچم

«شعار الله اكبر» كه تكرار می‌شود و تكرار از ویژگی‌های شعار است این شعار یازده بار در رنگ سرخ و یازده بار در رنگ سبز یعنی بیست و دو بار تكرار می‌شود و این اشاره‌ایست به بیست و دوم بهمن. روزی كه این شعار برای انقلاب اسلامی پیروزی آفرید.

قالب راست گوشه خط نوشته «الله اكبر» یادی است از كوبندگی این شعار كه براستی سلاحی بود پیروز در دست مجاهدان انقلاب اسلامی. و این همان خطی است (خط بنایی) كه شعار الله اكبر را بر بلندای اذان و بر گنبدها و مناره‌های الله اكبر در مساجد اسلامی نقش می‌كرده و اكنون بر بلندای پرچم ایران نشسته است. تكرار این شعار در تركیب كلی پرچم حاشیه‌هائیست كه با اتصال به رنگ سفید پرچم دو رنگ سرخ و سبز را به هم پیوند می‌زند. كه اگر سفید نشانه‌ای از توحید باشد - كه سفید تركیب و توحید همه رنگ‌هاست - این رنگ متن سرخ پرچم را كه نشانه خون و جهاد است به رنگ سبز كه می‌تواند نمادی از آرمان‌های والای اسلام باشد می‌پیوندد.

و گوئی لاله، «لااله الااله» در زمین الله اكبر و هم زیر آسمان الله اكبر روئیده است و این پیام شهیدان اسلام است.»

همان طور كه از نوشتار مجله استاندارد ایران استنتاج می‌شود آرم الله و در مجموع پرچم جمهوری اسلامی ایران با مفاهیمی كاملا اعتقادی، اسلامی و قرآنی طراحی شده‌اند و به كار بستن همین مفاهیم كافیست تا این آرم را به یك آرم مقدس و جاودان مبدل گرداند. در سؤالی كه در لحظات آخر ملاقات با دكتر ندیمی مطرح شد، این بود كه آیا وی فكر می‌كرده است سی سال پس از طراحی آرم جمهوری اسلامی همچنان آن را پایدار ببیند؟ وی در پاسخ گفت: این پرچم به امید به دست دادن به حكومت امام زمان(عج) طراحی شد.

از دیگر آرم‌های طراحی شده توسط حمید ندیمی می‌توان به آرم خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران(ایرنا)، دفتر همكاری حوزه و دانشگاه، آرم پیشین سازمان سنجش، دانشگاه زنجان، مركز توسعه صادرات، انجمن اولیا و مربیان و مؤسسه عالی پ‍ژوهش در برنامه ریزی و توسعه اشاره كرد.

آرم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یادگاری از شهید چمران

آرم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در اوایل انقلاب توسط گروهی كه تا به حال اسامی زیادی از آنها به گوش خورده است، طراحی شده است. در كتاب درآمدی بر تحلیل عناصر تصویری نوشته فهیمه پهلوان كه به قطع آن را می‌توان جدیدترین منبع موثق درباره آرم‌های طراحی شده پس از انقلاب دانست، نام طراح آرم سپاه پاسداران چمران، حجت و سازگارا ذكر شده است. آن طور كه از شواهد امر بر می‌آید شهید مصطفی چمران آرمی را اتود می‌زند و سپس با مشورت بقیه اعضا این طرح به اجرا می‌رسد. در تماس خبرنگار فارس با مهدی حجت، استاد دانشكده معماری و نخستین رییس سازمان میراث فرهنگی، وی طراحی این آرم را رد كرد و اظهار داشت كه او تنها نظراتی را بر روی آرم داده است. بالطبع تماس با دیگر طراحان این آرم مقدور نبود. اما تلاش‌ها برای یافتن طراح آرم سپاه و داستان این آرم، در فضای مجازی اطلاعات دیگری به ما می‌دهد. سردار سرتیپ یوسف فروتن در مصاحبه‌ای، خود را مسئول طراحی آرم و مهر برای سپاه معرفی كرده است.

وی در مصاحبه خود یكی از برادران حزب‌اللهی را به عنوان طراح این آرم نام برده است و در ادامه از تحلیل آن سخن گفته است. وی در تشریح مفهومی نشانهِ‌های به كار رفته در آرم سپاه، «لا» را نشات گرفته از «لا اله الا الله» دانسته است كه بیانگر دیدگاه و تفكر عقیدتی سپاه پاسداران و به معنای رد تفكر غیراسلامی و غیرقرآنی است. در رأس آرم هم آیه قرآنی «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه» (و هر آنچه می‌توانید از نیرو فراهم كنید تا به وسیله آن دشمنان خدا و خودتان را بترسانید) قرار دارد.

شاید بتوان آرم سپاه پاسداران جمهوری اسلامی را یكی از پیچیده‌ترین آرم‌ها به لحاظ گرافیكی دانست كه بیننده در نگاه اول و حتی شاید دوم آن را نمی‌تواند به خاطر بسپارد.

در این آرم دایره‌ای نیز به نشانه كره زمین و حضور بین‌المللی وجود دارد و همچنین شاخه زیتونی نیز به نشانه صلح طلبی در آن به كار رفته است. از دیگر عناصر به كار رفته در این آرم مشت گره كرده دست راست كه اسلحه‌ای نیز در آن دیده می‌شود، است كه در عین بیان نماد قدرت به مقاومت مسلحانه مردمی و مجاهدت در راه خدا و مبارزه علیه طاغوت اشاره دارد.

شركت پست جمهوری اسلامی ایران

آرم شركت پست جمهوری اسلامی ایران از دیگر آرم‌هایی است كه در این سال‌ها بسیار به چشم قشرهای مختلف جامعه خورده است. این آرم هم مانند دو آرمی كه در قسمت‌های قبلی به آنها اشاره شد توسط یكی از استادان معماری دانشگاه و در حال حاضر رییس دانشكده معماری دانشگاه هنر تهران طراحی شده است. دكتر مصطفی كیانی در گفت و گویی با خبرنگار فارس از داستان شكل گیری این آرم گفت و همچنین اتودهایی از این آرم را در اختیار فارس قرار داد. مصطفی كیانی در ابتدا به جریان شكل گیری این آرم پرداخت و گفت: در سال 1367 هنگامی كه من دانشجوی معماری بودم به لحاظ علاقه‌ای كه به گرافیك، پوستر و طراحی آرم داشتم در مسابقه‌ای كه شركت پست برگزار كرد، شركت كردم. در حدود سه هزار نفر در این مسابقه شركت كردند كه در مرحله اول 700 نفر و سپس 20 و در نهایت 10 اثر برای داوری انتخاب شدند كه در نهایت كار من موفق به مقام نخست شد.

وی ادامه داد: این آرم، هم بیان تصویری و هم بیان نوشتاری دارد. اما به لحاظ تصویری، كه به شكل پرنده به نظر می‌آید، قوی‌تر است. جالب است بدانید كه این پرنده از حروف «پ»، «ج»، و دو «الف» تشكیل شده است كه بال پرنده متشكل از سه خط كه خط اول سه نقطه، خط دوم دو نقطه و خط انتهایی یك نقطه است. این سه خط نشانگر حرف «پ» هستند و بدنه‌ این پرنده متشكل از دو حروف «ج» و «ا» است.

وی درباره توجه داوران آن مسابقه نسبت به مفهوم الفبایی این آرم گفت: من در دو صفحه تمامی حروف را توضیح داده بودم و تمامی رسم این آرم را همراه با قوس‌ها و زوایا مرحله به مرحله به مسابقه ارایه كردم.

وی با تاكید بر اینكه این آرم دارای حركت است ادامه داد: این آرم كه به شكل پرنده‌ای در حال پرواز دیده می شود، در واقع پرنده‌ای است كه از شرق به غرب حركت می‌كند.

كیانی كه از دیگر آرم‌های طراحی شده توسط او می‌توان به آرم بسیج بیست میلیونی(به مناسبت هفته بسیج)، شركت مهندسی عماد و شركت عمران شهرهای جدید وزارت مسكن اشاره كرد، در ادامه گفت و گو با فارس افزود: آرم پست در گذشته و شاید در یك سوم تا نصف كشورها، شیپور و بوق بوده است. شیپور در اصل متعلق به ایرانیان و چاپار در زمان هخامنشیان بوده است. چاپارها به هنگام رساندن نامه‌ها با شیپور مردم را مطلع می‌كردند. رنگ زرد هم به نوعی رنگ اطلاع رسانی است چرا كه صندوق‌ها و ماشین‌های پست در اكثر نقاط جهان، كتاب اول و باجه‌های تلفن همگی زرد هستند.

آرم اولیه این شركت، آرمی است كه از حركت كمتری برخوردار است. اما آرم كنونی دارای قوس‌های بیشتری است كه حركت را در این آرم بیشتر القا می‌كند.

 آرم شركت زمزم طرحی از قباد شیوا

آرم شركت زمزم در سال 1365 توسط قباد شیوا گرافیست ایرانی طراحی شده است. شیوا دو سال پس از اتمام تحصیل در آمریكا به ایران باز می‌گردد و با علاقه پیگیر پروژه‌های گرافیكی می‌شود. قباد شیوا داستان طراحی این آرم را اینگونه برای خبرنگار فارس روایت كرد: در سال 1365 برای شركت ساسان این آرم را طراحی كردم كه به عقیده خودم گزینه‌های بهتری نیز در اتودهای آن وجود داشت. چند نمونه اتود و ماكت برای قوطی‌های نوشابه طراحی شد كه در نهایت قوطی‌ها برای ساخت به كشور سوییس سفارش داده شدند.

وی ادامه می‌دهد: هنگامی كه چند نمونه اتود زدم از طرف سفارش دهنده همه آنها مورد قبول قرار گرفت و گفتند كه هر كدام را بر روی یك نوع قوطی ثبت می‌كنند. شیوا با مزاح از نبود نوشابه دایت در آن زمان می گوید و ادامه می‌دهد: اتفاقا یكی از آرم‌ها را برای نوشابه دایت انتخاب كردند در حالی كه در آن زمان هنوز مهندسین شركت ساسان فرمول نوشابه دایت را به كار نگرفته بودند.

پس از این كه آرم اصلی نوشابه زمزم بر روی قوطی‌ها نقش بست كم كم مردم آن را در خاطر سپردند.

اما این آرم كه تنها جنبه Trade Name و نوشتاری دارد پس از چند سال از طرف سفارش دهنده تغییراتی در آن داده می‌شود. كلمه زمزم كه در ابتدا جدا نوشته می‌شده است پس از چند سال «ز» دوم به قسمت اول كلمه زمزم متصل می‌شود.

برج میلاد هم كه از ساخت و افتتاح آن مدت زیادی نمی‌گذرد آرمش را قباد شیوا طراحی كرده است. پس از 8 اتود اولیه در نهایت از طرف سفارش دهنده باز هم آرمی انتخاب می‌شود كه به عقیده وی بهتر از آنها هم در میان اتودها وجود داشته است.

آرم كنونی برج میلاد نشان دهنده قسمت فوقانی برج است كه تمامی هیكل برج به صورت نگاتیو در آن دیده می‌شود و در كنار آن به دو زبان انگلیسی و فارسی نام برج میلاد نوشته شده است.

آرم‌های شناخته شده و طراحان ناشناس

نبود منبع و شناسنامه‌ای برای پدیدآورندگان آرم‌های آشنا یكی از نكات حائز اهمیت درباره آرم‌های طراحی شده در سی سال انقلاب اسلامی است.

آرم شركت كشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، بانك تجارت، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، شركت آب و فاضلاب، سازمان هواپیمایی كشوری، بانك كشاورزی، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، هواپیمایی آسمان، سازمان اوقاف و امور خیریه، سازمان تامین اجتماعی، جهاد سازندگی، بانك ملی ایران، بانك ملت و سازمان انرژی اتمی تنها چند نمونه از آرم‌های مطرحی هستند كه نام طراحان آنها همچنان ناشناخته است.

همان طور كه پیشتر اشاره شد كتاب « درآمدی بر تحلیل عناصر تصویری در آرم» جز معدود منابعی است كه تمامی آرم‌های طراحی شده پس از انقلاب اسلامی و متعلق به دستگاه‌ها و نهادهای دولتی را در بر دارد. فهیمه پهلوان پژوهشگر و نویسنده این كتاب در گفت و گو با فارس از نحوه اطلاع از نام طراحان این آرم‌ها گفت: در زمان گردآوری آرم‌های دولتی، دانشگاه هنر، ناشر این كتاب با تمامی ارگان‌های دولتی مكاتبه و درخواست نام طراح آرم آن نهاد دولتی را كرد كه در نهایت نام بعضی از آرم‌ها ناشناس مطرح شد.

در حال حاضر برخی از آرم‌های موجود در این كتاب فاقد نام طراح هستند.

گزارش: كیمیا ملكی