زیلو بافی از هنرهای اصیل فردوس

زیلو از زیراندازها و بافته های روستایی ایران است که بیشتر در مناطق گرم و بیابانی بافته می شود. هرچند به ظاهر یک فرش نخی ساده است ، اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان می دهد که فرهنگی غنی در پس هر تاروپود آن نهفته است.

زیلو، در گذشته به تناسب رنگی که داشته هم در خانه (رنگ آبی و گلی) استفاده می شده و هم در مساجد و اماکن متبرکه (رنگ آبی و سفید). نفیس ترین زیلوی برجا مانده از گذشته، مربوط به قرن ۱۲ هجری قمری است. نخ پنبه، ماده اصلی تولید زیلوست که ریسیدن این نخ با استفاده از چرخ های نخ ریسی در همین شهر یعنی میبد انجام می شد. در بافت زیلو، دو رنگ به کار می رفت و نقش و نگارهای زیلو معمولا از کاشیکاری های مساجد الهام گرفته می شد. روناس، نیل و پوست گردو موادی بودند برای رنگ بخشی به این هنر.
در سالهای اخیر، سازمان میراث فرهنگی اهدافی را به منظور ارتقاء سطح کیفی دست بافت های ایرانی و از طرفی لزوم توجه به این دست بافت ها دنبال می کند، از جمله این موارد می توان به اظهارات جدید آقای مهدی نجفیان، رییس اداره میراث فرهنگی مشهد اشاره کرد، ایشان در این اظهار نظر توضیحاتی در باب چگونگی ساخت زیلو  و غنای فرهنگی که در پس آن نهفته است ارائه داشتند وی همچنین به تاریخ زیلو و نقش و جنبه کاربرد زیلو و تفاوت های اساسی که میان زیلو و گلیم وجود دارد اشاره کرده است .
مهدی نجفیان ، رییس اداره میراث فرهنگی فردوس گفت: زیلو هرچند به ظاهر یک دستبافته نخی ساده است، اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان می دهد که غنای فرهنگی و فکر و اندیشه بارور شده ای در پس هرتار و پود آن خفته است.

وی  اظهار کرد: زیلو نوعی زیرانداز و کف پوش دست بافت است که با نخ بافته می شود و شباهت زیادی به حصیر دارد. زیلو محصولی قدیمی و تاریخی است. زیلو بافی از هنرهای اصیل فردوس بوده و ناصر خسرو در سفرنامه خود به وجود 400 دستگاه زیلو بافی در شهر تون اشاره کرده است.
وی در خصوص پیشینه این هنر تصریح کرد: زیلو در نقش و بافت شباهت زیادی به حصیر اولین دستبافته بشر دارد و مثل حصیر یکی از موارد استفاده آن در مساجد و مصلی و اماکن متبرکه است، بنابراین می توان احتمال داد که زیلوبافی یا مرحله تکامل یافته حصیربافی است و یا بافندگان آن از این صنعت الهام گرفته اند.
او در ادامه گفت: بیشتر مردم و حتی برخی از پژوهشگران فرقی بین زیلو وگلیم قایل نیستند، در حالیکه این دو دستبافته هم از نظر موادخام مصرفی و هم از لحاظ نوع بافت فرق زیادی با هم دارند.
زیلو در نقش و بافت، شباهت بسیاری به حصیر دارد و همانند حصیر یکی از موارد استفاده آن مفروش کردن مساجد و اماکن متبرکه است. کارشناسان احتمال می دهند که زیلوبافی، تکامل شیوه بافت حصیر باشد. به هرحال زیلو از قدیمی ترین دست بافته هاست که قدمت آن را پیش از اسلام ذکر می کنند.
وی با بیان اینکه در زیلو تکنیک های پیچیده ای به کار گرفته می شود که نظیر آن نه تنها در گلیم بلکه در کمتر دستبافته ای به چشم می خورد، افزود: زیلو با زندگی جامعه کشاورز و روستایی سازگاری دارد، زیرا تار و پود آن از پنبه به دست می آید و گلیم با معیشت دامداری و شیوه تولید عشایر متناسب است.
او افزود: مصالح گلیم بیشتر از پشم است و مناسب برای مناطق سردسیر و مصالح زیلو از نخ پنبه است و مناسب برای مناطق گرمسیر به ویژه حاشیه کویر است با این حال به نظر می رسد زیلو مرحله تکامل یافته تر گلیم بافی است.
وی در خصوص مراحل تولید زیلو عنوان کرد: نخ پنبه که به عنوان ماده اولیه زیلوست، در گذشته به کمک چرخهای نخ ریسی در محل تولید می شده و پنبه را بعد از ریسیدن به کلاف، تبدیل و برای تار و پود زیلو بکار می بردند.
رییس اداره میراث فرهنگی فردوس با بیان اینکه نقوش به کار رفته در زیلو طرح های هندسی و در برخی موارد نوشته ها به صورت کتیبه است، تصریح کرد: در زیلو دو نقش اصلی، نقش حاشیه که اصطلاحا "دج" گفته می شود و نقش کار یا زمینه وجود دارد. نقش حاشیه اغلب ثابت و یکنواخت است اما نقش زمینه بسته به ذوق بافنده یا مکان مورد استفاده، تغییر می کند.
او خاطرنشان کرد که به طور کلی زیلوها از نظر کاربرد و رنگ به ۳ دسته تقسیم می شوند؛ زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می شوند و مختص مساجد و اماکن متبرکه است، زیلوهایی که با رنگ آبی و قرمز بافته می شوند و برای مصارف خانگی به کار می روند و زیلوهای نفتال که با رنگ سبز و قرمز بافته می شوند و مرغوب ترین نوع زیلو است.

منابع :
- ایسنا
- ویستا
- پازیریک
- جام جم