هنرهای دستی در دشت قزوین

این استان که در چهارراه مواصلاتی شمال ـ جنوب و شرق ـ غرب کشور و در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، همواره مرکز مبادلات اقتصادی با کشورهای گوناگون بوده و به همین دلیل محل تبادل آرا و اندیشه‌های مختلف و مهد پرورش شخصیت‌های بزرگ علمی، فرهنگی و هنری نیز بوده است.

دشت قزوین، منطقه‌ای که تپه سگز آباد در آن واقع شده است، مسیر اصلی ارتباط میان شرق و غرب و فلات بزرگ ایران بوده است. افزون بر آن، این منطقه از دیرباز (حدود هزاره ششم ق.م)، به لحاظ سکونت، مهاجرت و تردد برای مردمان ساکن در ایران اهمیت زیادی داشته است.

اگر بخواهیم به معیشت مردمان ساکن در دشت قزوین بپردازیم، صنایع دستی بخش جدایی‌ناپذیر این بررسی است. اساسا آنچه انسان‌ها به عنوان اسباب زندگی فراهم می‌کردند همان چیزی است که امروزه صنایع دستی خوانده می‌شود. با توجه به بررسی‌های انجام شده، سفالگری و فلزکاری بخشی از صنایع دستی دشت قزوین به شمار می‌رود.

1.سفالگری

سفالگری عمده‌ترین صنعت دست قابل بررسی است که از گذشته به یادگار مانده است. بررسی‌های تپه‌های تاریخی دشت قزوین به‌ویژه تپه‌های سگز آباد و قبرستان در خصوص هنر سفالگری به صورت زیر خلاصه شده است:

فرهنگ‌های دوران مس سنگی ایران که به صورت میانگین اواسط هزاره پنجم ق.م تا اواخر هزاره چهارم ق. م (ق.م 4500-3000 ) را در بر می‌گیرد، در بیشتر مناطق فلات ایران رایج بوده است.

اختراع چرخ سفالگری و استفاده از کوره‌های پیشرفته سفال‌پزی از مهم‌ترین پیشرفت‌های فنی تولید سفال در این دوره است. نمونه‌های بسیاری از سفال‌های منقوش با نقش حیوانات شاخدار و پرندگان و نقوش انسانی از تپه قبرستان قزوین به دست آمده است.

در آستانه تحولات عصر آهن در منطقه نیمه‌خشک ( حدود 1700 ق. م ) در ترکیب سفال‌های سگز آباد، سنت سفالگری جدیدی ( سفال‌های دورنگ و رنگارنگ) رایج شد.

2. فلز کاری

سیر تحول و پویایی فلزکاری کهن از هزاره ششم ق.م تا ظهور امپراتوری هخامنشی به بهترین وجه در دشت قزوین قابل مطالعه است.

نتایج باستان‌شناسی قدیمی‌ترین نمونه فلزات منطقه دشت قزوین نشان می‌دهد که مردمان ساکن در این منطقه مس خالص طبیعی می‌ساختند.

بر اساس بررسی نمونه‌های مذکور اشیای مسی چکش‌کاری و بازپخت شده و دوباره کوبیده شده‌اند. از این یافته چنین بر می‌آید که مردمان منطقه مورد نظر در هزاره پنجم ق.م روش ابتدایی چکش‌کاری سرد را پشت سر گذاشته و به مرحله پیشرفته‌تری رسیده بودند.

اولین نمونه‌های آلیاژ مس از محوطه‌های باستانی منطقه مثل تپه حصار دامغان و تپه سگز آباد دشت قزوین مربوط به هزاره سوم ق.م کشف شده است.

نمونه‌های اولیه مته‌های مسی که مس چکش‌کاری و کوبیده شده در انتهای استخوان‌های حیوانات (استخوان‌های پرندگان‌) کار گذاشته می‌شد، از حفاری‌های تپه زاغه دشت قزوین (هزاره ششم ق. م) به دست آمده است. به استناد این یافته، دشت قزوین یکی از مراکز عمده فلزگری ابتدایی در منطقه شمال مرکزی ایران بوده است. در روند رو به گسترش فلزگری در منطقه، شواهد و آثار ذوب مس و ریخته‌گری با استفاده از قالب‌های گلی رو باز از تپه قبرستان دشت قزوین (هزاره چهارم ق.م) کشف شده است. تیغه‌های چاقو، تبر، اسکنه، قلم، سرنیزه، خنجر و ورقه‌های فلزی از جمله مصنوعاتی بودند که به این روش تولید می‌شدند.

از یافته‌های باستان‌شناختی می‌توان فهمید که فلزگران سگز آباد شناخت کافی از کانی‌های غنی آهن داشتند و به صورت انتخابی و آگاهانه این‌گونه کانی‌ها را از مناطق پیرامونی به محل ذوب منتقل می‌کردند. این یافته‌ها نشانه‌های بارز فلزگری آهن در تپه سگز آباد است. همچنین حداقل در دو نمونه کانی ، طلا دیده می‌شود که حاکی از استخراج فلز طلا در محوطه است.

مطالعه پراکندگی ذخایر کان‌سارهای فلزی اطراف دشت قزوین نشان می‌دهد که این منطقه با ذخایر غنی کان‌سارهای فلزی از جمله مس، آهن، سرب، روی و طلا احاطه شده است.

همه معادن شناخته‌شده به تپه سگز آباد نزدیک‌اند، به‌گونه‌ای که کاروان‌های حیوانی می‌توانستند سنگ‌های معدنی را به سگز آباد حمل کنند.

در این دوران فلزگران آهن از دو نوع قالب سنگی و گلی استفاده می‌کردند.

مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد در محوطه باستانی سگز آباد امکانات لازم برای تولید آهن خام در کوره‌های ابتدایی وجود داشته است.

افزون بر آن، نشانه‌ها و شواهد ذوب و عمل‌آوری آهن به عنوان یک عنصر مهم در اقتصاد تولیدی عصر آهن کشف شده است.

با دست‌یابی به آلیاژ مفرغ در این دوران، کارایی مس بهبود یافت و از آلیاژ مذکور در سطح وسیعی برای ساخت ابزارهای تولید، ادوات رزم، زیور آلات و ظروف فلزی استفاده شد.

ساخت ابزارهای آهنی و مفرغی این امکان را به مردمان عصر آهن ایران داد که با مهارت بیشتری روی چوب، سنگ و استخوان کار کنند. از سوی دیگر، ابزارهای جدید فلزی به کامل شدن ابزارهای قدیمی کمک کرد. ذوب و عمل آوری آهن و دیگر فلزات همگی به افزارهای ویژه خود نیاز داشتند.

در نتیجه دست‌یابی به آهن، گروهی از مردم مهارت‌های خاصی در ساختن ابزار و وسایل آهنی کسب کردند.

زیورآلات فلزی این محوطه (تپه سگز آباد‌) در اشکال متنوع و گوناگون ساخته شده‌اند. اغلب گونه‌های زیورآلات فلزی از ورق‌های فلزی ساخته شده‌اند و تزئینات قلم‌زنی روی آن‌ها به کار رفته است. شیوه تزئین قلم‌زنی روی زیورآلات ساخته شده از ورقه‌های فلزی (مفرغ، طلا و نقره) رواج گسترده‌ای در نیمه غربی فلات ایران داشته است.

میراث آریا/ شکوفا آغاسیان