نقش کیوریتور در هنر معاصر چیست؟

همیشه هنر را به شکل بنایی زیبا و رفیع با برج وباروها، با دروپنجره های گشوده به چشم انداز و با حیاط باغچه ای خلوت و شگفت انگیز تجسم می کنم؛ با سکوتی که در فضای این حیاء مخاطب را به آرامش دعوت می کند. در بنای هنر است که به تنهایی می نشینی به گذشته و حال نگاه می کنی و بازگشتی به خود نیز داری. چیزهایی را دور می ریزی و میوه هایی تازه از درختان این حیاط می چینی.
 این بنا زاویه های متعددی دارد که خودش نیز آنها را نمی شناسد، مانند همان جنگلی که سهراب می گفت؛ جنگلی که ابعاد بی شمار خود را نمی شناسد. این ابعاد و زاویه ها روزی هستند و روزی دیگر ناپدید می شوند، زیرا ساختمان هنر ویژگی منحصربه فردی دارد و آن «تغییرات» است. سازه های معماری ثابت در جای خود می ایستند. اما بنای هنر مانند ساختمانی است که می تواند در داستان های بورخس نقش ایفا کند. تغییر می کند. می تواند ما را به درون خود دعوت کرده و در خود گم کند.  هزارتوهایی ناشناخته دارد. اما این ساختمان با وجود همه ناشناختگی هایش زیباست و کشف همین زاویه خود سفری بی انتها.
عوامل دست اندرکار هنر را می توان به راهروهای این ساختمان تشبیه کرد که مخاطب را از تالاری به تالار دیگر می برند و راهنمایی می کنند. این عوامل هنرمندان نیستند، بلکه نهادها یا اشخاصی هستند که به مخاطبان نزدیک ترند و نگاهشان و بودنشان معطوف به وجود مخاطب است. واسطه هم نیستند که واسطه بر حسب نامش در وسط می ایستد. نهادهای هنری، مدیران ارشد این نهادها، گالری ها و گالری داران عزیز، منتقدان مطبوعاتی، رسانه ها، ناشران، کتاب فروشی ها، ناظران و مراقبان، کارمندان، کارشناسان خبره، مرمتگران، دلالان، حراجی ها و کارگزاران حراج ها و نیز نمایشگاه گردانان یا طراحان نمایشگاه ها. شاید هنوز نام و معادل مناسبی برای این حرفه به فارسی انتخاب نکرده اند.
نمایشگاه گردان یا همان کیوریتور هدفی مشخص را دنبال می کند؛ موضوعیت بخشیدن و جهت دادن به یک مجموعه که شاید هنرمندان شرکت کننده در آن مجموعه هیچ ارتباطی با دیگران نداشته باشند، یعنی هنرشان با هنر دیگران ارتباط به وجود نیاورده است. این نمایشگاه گردان است که با زحمت فراوان منطقی موقتی را دست وپا می کند، چیزهایی می نویسد و چیزهایی را در کنار هم قرار می دهد تا به چشم انداز موردنظر خود برسد. وی تفسیر خود از یک اثر هنری را نه فقط در ذهن، بلکه به شکلی عملی به مخاطبان ارائه می دهد. نوعی کانالیزه کردن ذهن مخاطب را در دستور کارش دارد.
 این شکلی از نمایشگاه گردانی است که بیشتر در گالری ها با آن مواجه می شویم. اما نوع دیگر آن مربوط به نمایشگاه های بزرگ در موزه هاست که با شکل و نوع اول تفاوت فراوانی دارد. برای مثال کیوریتور در یک موزه آنگاه که تصمیم به برگزاری یک نمایشگاه درباره هنر اسلامی یا نمایش مروری بر آثار یک هنرمند امپرسیونیست گرفته می شود، با مطالعه دقیق بر تک تک آثار هنرمند یا نمونه هایی از هنر اسلامی نوعی نقشه راه را ترسیم می کند تا بدون تفاسیر خاص و اعوجاجی مخاطب را راهنمایی کند. راهنمایی می کند و نه کانالیزه به سمت اهداف خودش. این تفاوت کیوریتور در موزه و گالری است. شغل ناپایداری به نظر می رسد؛ به ویژه در ارتباط با گالری و هنرمندان فعال در گالری ها. بسیار دیده ایم هنرمندی اثری را به کیوریتور سپرده و سپس در نمایشگاه کذا با نوعی استحاله شکلی و موضوعی اثرش مواجه شده است.
 این نکته ظریفی است که باید به آن توجه کرد: کیوریتور در تلاش است نوعی از سیاست گذاری را بر هر سه ضلع مثلث (هنرمند، گالری دار و مخاطب) تحمیل کند. این چیزی که می گویم بر مبنای گفته ها و شنیده ها نیست، بلکه براساس تجربیات شخصی است. رابرت اسمیتسون، هنرمند برجسته آمریکایی، در مقاله درخشانش با عنوان «محدودیت فرهنگی» دراین باره می نویسد: «محدودیت فرهنگی از زمانی آغاز شد که نمایشگاه گردان (کیوریتور) بیش از آنکه از هنرمند بخواهد تا براساس مرزها و توانایی های خودش کار کند، مرزهای خود را در یک نمایشگاه تحمیل کرد. هنرمندان گمان می کردند می توانند با این گونه بندی فریب کار و متقلب، سازگار شوند.
 برخی از هنرمندان تصور می کردند در این سیستم باقی می مانند، اما درحقیقت این سیستم بود که در آنها باقی ماند. درنتیجه آنها تا نهایت پشتیبانی از ساخت یک زندان فرهنگی پیش رفتند؛ زندانی که از کنترل آنها خارج است. هنرمندان خودشان محدود نیستند، اما برون داد و حاصل کارشان محدود است».
وظیفه کیوریتور از ابتدا تا به همین امروز چیزی نبوده و نیست جز نوعی ترجمه و برگردان مفهوم اثر هنری؛ وظیفه ای خودساخته و خودتراشیده که بودنش دردسرهای فراوانی دارد، زیرا اجازه مکالمه دیالکتیک بین هنر و مخاطب را مخدوش می کند و اجازه مواجهه و تجربه مستقیم دیداری را از مخاطب می گیرد اما نکته دیگری را نیز به این گفته اضافه می کنم که تولید و ارائه الگوهای مصرفی در هنر است؛ الگوهایی موقتی که با وزش باد زمان از بین می روند. هنرمند می تواند به طور مستقیم و مستقل اثرش را به مخاطب ارائه دهد بدون آنکه وارد بازی نه چندان دلچسب کیوریتورها و دلالان فرهنگی شود.