طاووس درتاریخ و فرهنگ ایران

« طاووس در فرهنگ ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به دلیل مفاهیم و معانی گسترده ای که در آن نهفته است تبدیل به نمادی الهی و دینی شده که جایگاهی فراتر از زیبایی ظاهری دارد.»

با نگاهی گذرا به آثار تاریخی، ادبی و هنری در می یابیم که معنی و نقش پرنده در زندگی فکری و اجتماعی ایرانیان از نقش و جایگاه مهمی برخوردار بوده است. نقش پرندگان در افسانه ها و داستان ایرانی بسیار پررنگ است. با توجه به این گستردگی حضور پرندگان، بررسی کاملی در این زمینه صورت نگرفته و توجه چندانی به تصاویر و نقوش پرندگان نشده است. در ادبیات و زندگی تاریخی ایرانیان با دلایل و طرز فکرهای گوناگون از هر پدیده و موضوع مهم به شکل نمادین، نشانه جانشینی را انتخاب کرده و با استفاده از آن درون متن ادبی، تصویری و زندگی اجتماعی، جهان فرهنگی خود را ساخته اند
در «فرهنگ نامه پارسی آریا» واژه پارسی شده طاووس را «فراش مرغ» آورده اند؛ شاید از آن جهت که بال های خود را همچون فرشی نگارین بر زمین می گستراند. ارسطو آورده که طاووس و خروس «پرنده پارسی» نام داشته اند.

«فراش مرغ» ، پرنده ای سرشار از شگفتی... شگفتی  که ریشه در فرهنگ پارسی دوانده و خود را در قلب تاریخ پارسی جای داده است. جایگاهی ویژه که به نماد خورشید و سلطنت رستاخیز و نشان عزت، تجدید حیات، زیبایی، هبوط آدم و حوا و مدخل بهشت مبدل گشته است و بر سر در ورودی های مساجد بال افراشته است، بالهایی به زیبایی خورشید که ما را به بهشت می خوانند. حضرت علی(ع) هم طاووس را از شگفت انگیزترین پرندگان در آفرینش دانسته اند. ارسطو آورده که طاووس و خروس «پرنده پارسی» نام داشته اند و در موارد متعددی، طاووس از عمده پیشکشی های سفیران پارسی به جهت پادشاهان ممالک مختلف بوده است. این پرنده با هبوط آدم و حوا، مدخل بهشت، نماد خورشید، نماد سلطنت، رستاخیز، نشان عزت، تجدید حیات، زیبایی و بسیاری مفاهیم اسطوره ای و نمادین دیگر ارتباط دارد. نقش این پرنده روی پارچه ساسانی معنایی متفاوت تر از همین نقش بر سردر مسجدجامع عباسی دارد. در تعدادی از پارچه های به دست آمده از دوران سلجوقی، ایلخانی و صفوی هم این نقش دیده می شود؛ هرچند می توان آن را اقتباسی از طرح های دوره ساسانی به حساب آورد. علاوه بر این، طاووس نماد سلطنت ساسانیان به شمار می رود و روی مُهرهای آن دوران هم این نقش دیده شده است.

طاووس در متون تاریخی هم جایگاه به خصوصی دارد . آنجا که در تاریخ طبری آمده: «ابلیس از طاووس بپرسید که آن درخت کدام است که خدای عزوجل، آدم را گفت از آن مخور؟ و طاووس درخت گندم را به ابلیس بنمود و گفت این است.» نقل این روایت ها در متون تاریخی و از آنجا که طاووس را «مدخل بهشت» هم نامیده اند، باعث ظهور این نقش بر سردر ورودی ها مساجد و خانه ها و بازارها شده است؛ البته حضور این نقش از دوران صفویه قوت گرفت. یکی از مراکز مهم هنرنمایی هنرمندان ایرانی در دوره صفویه، در پایتخت آن زمان اصفهان صورت گرفته است.
در ادب پارسی هم بسیار از طاووس و زیبایی ها و شرمساری هایش سخن گفته شده است. به چرایی نقش طاووس بر سردرِ خانه ها و عمارت ها، می توان از میان همان متون تاریخی دست پیدا کرد. به روایات اشاره شده، طاووس، ابلیس را می شناسد و می تواند از داخل شدنش به این اماکن جلوگیری کند؛ البته هیچ یگاه این نقش به گونه ای کاملا مشخص و واضح دیده نمی شود، بلکه در پیچ وتاب اسلیمی ها و گل های بهشتی پنهان می شود. بر سردرِ ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان هم، که در اواخر عصر صفویان بنا شده، طاووسی نظاره گرِ دخول و خروج طلبه های پیر و جوانی نشسته است که در جست وجوی مفهوم آفرینش و هستی گام برمی دارند.
گرچه مقوله ی زیبایی و زیبا جلوه دادن نقوش در آثار هنر اسلامی یکی از شاخصه های مهم این هنر است،ولی این نقش ها از ارزش های والاتری برخوردار هستند.نقوش تزیینی در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی جایگاهی فراتر از زیبایی ظاهری دارند.هر نقش در پی رنگ و شکل معنایی هم دارد. ظاهر بسیاری از نقش ها در هنر اسلامی در حکم شروعی برای دیدن یک معنای نادیدنی و باطنی است. نقش طاووس از جمله زیباترین نقوشی است که در تزیینات بسیاری از آثار هنر اسلامی به طرزی بسیار استادانه کار شده است.