نیاوران، ایده مدرن ایرانی
معماری منحصر به فرد این مجموعه الهام گرفته از معماری سنتی ایران است که مفهومی فلسفی با خود به همراه دارد و با استفاده از طاقهای مرسوم روستایی و نورگیرهایی برگرفته از بادگیرهای کویری طراحی شده است.
بادگیرها به وضوح در فرم بنا خودنمایی می کنند و وظیفه انتقال نور را به داخل بنا دارند.
ساخت این بنا در تاریخ 1355 شروع و در سال 1356 به اتمام رسیده است و کل فضای مجموعه نیاوران 110 هزار متر مربع و زیربنای آن ده هزار متر مربع می باشد.
این بنا از لحاظ اقلیم در موقعیت معتدل کوهستانی است و به علت وجود بادهای شمالی، معماری فرهنگسرا به صورت شرق و غرب طراحی شده است.
نورگیری این بنا از چهار طرف صورت می گیرد. گرچه ساختمان فرهنگسرای نیاوران به صورت قسمتهای مجزا طراحی شده و بعد در کنار هم قرار گرفته اما با بدعت های خاص طراح ارتباطی صحیح و جستجوگر میان دو ساختمان بوجود آمده است.
ساختمان این بنا با بتون مسلح اجرا شده است. طراح با ترکیبی میان بافت (بتون و سنگ)، فرم (سازه هندسی)، و نسبت توانسته ساختار جدی از معماری سنتی و مدرن خلق نماید.
سردر ورودی این بنا به صورت متقارن ایجاد شده به عنوان پیش ورودی برای دسترسی به در اصلی فرهنگسرا، این سردر برگرفته از ساختار هشتی در معماری سنتی است. حیاط مرکزی یکی دیگر از نمودهای سنتی است که در این بنا استفاده شده است، این قسمت دارای آب نما و باغچه است و درهای اصلی ساختمان به آن باز می شود.
فرهنگسرای نیاوران تهران امروز به عنوان بخشی از معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزاری برنامه های تخصصی هنری در بخش هنرهای تجسمی، موسیقی و نمایش را برعهده دارد و یکی از فعال ترین مجموعه های فرهنگی هنری تهران به شمار می رود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی این فرهنگسرا به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد و تا سال 1364 علاوه بر برنامه های هنری فعالیتهای دیگری از جمله انتشار کتاب، تفسیر و ترجمه قرآن مجید را انجام می داد. از سال 1367 پذیرش هنرجویان «مرکز آموزش هنر» از طریق آزمون سراسری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آغاز شد که طی سه دوره 180 نفر با دریافت گواهینامه مقطع کاردانی از مرکز آموزش هنر (فرهنگسرای نیاوران) فارغ التحصیل شدند.
خصوصیات معماری فرهنگسرا
معماری مجموعه فرهنگسرای نیاوران، یكی از ارزنده‌ترین بناهایی است كه در دهه پنجاه ساخته شده با حالتی شاعرانه و در عین حال هوشمند و انعطاف پذیر در برابر طبیعت.
ساختمان دفتر مخصوص در سمت شمال شرقی محوطه به طریقی قرار گرفته كه از خیابان‌های شمالی و شرقی در لابه‌لای درخت‌ها دیده می‌شود. این ساختمان‌ها با دیواره نگهدارنده‌ای كه به‌خاطر اختلاف سطح زمین درست شده، محدوده خود را از مابقی باغ كه به فرهنگسرا اختصاص داده شده جدا می‌سازد. سرچشمه قنات اصلی از زیر این دیوار وارد حوضچه كوچكی می‌شود كه آن را با كاشی آبی فرش كرده‌اند و از آن محل توسط جوبی باریك و كم‌عمق به آب نمای اصلی باغ می‌ریزد كه دارای ابعاد نسبتاً بزرگی است و به همین ترتیب پله‌پله با شیب طبیعی زمین پایین می‌رود و آب‌نماهای دیگری وارد و خارج می‌گردد تا به انتهای ضلع جنوبی باغ می‌رسد. مجموعه ساختمان‌های فرهنگسرا در سمت غربی این محور قرار دارد و دسترسی به آن از خیابان پهن و عریض جنوب صورت می‌گیرد.
مجموعه فرهنگسرا خیلی موقر و متواضع خود را در گوشه جنوب غربی باغ جا داده به‌طوری كه بلندترین ارتفاع ساختمان‌های آن از درخت‌های اطرافش بالاتر نمی‌رود و به همین دلیل به طبیعت باغ، به‌خاطر نمود معماری شفافش كه از ستون‌های باریك و بلند و پنجره‌های بزرگ و فرورفته‌اش، حجم بزرگ فضایل خود را سبك كرده و لطف زیبایی به كل باغ داده است.
این مجموعه از خصوصیت معماری بتنی برخوردار است، یعنی مصالح به‌كار گرفته شده در خارج و حتی در فضاهای بزرگ داخلی تماماً از بتن سخت استفاده شده كه تا حدودی می‌شود گفت به مكتب "بروتالیزم" بوكربوزیه نزدیك است.
معماری این مجموعه دارای مكتبی است جالب و قابل توجه و دقیق، چه از نقطه‌نظر نمود معماری و چه از نقطه نظر فضاهای داخلی و در رابطه با قرار گرفتن فضاها نسبت به یكدیگر. این مجموعه از یك حیاط مركزی برخوردار است كه احجام مختلف مثل تماشاخانه، رستوران و نگارخانه رو به آن دارند و ورودی‌ها از همان حیاط داخلی انجام می‌گیرد. بنابراین به مسئله توضیح عملكردهای مختلف و نزدیكی دسترسی‌ها توجه داشته است.
همانطور که گفته شد این مجموعه از خصوصیت معماری بتنی برخوردار است، یعنی مصالح به‌كار گرفته شده در خارج و حتی در فضاهای بزرگ داخلی تماماً از بتن سخت استفاده شده كه تا حدودی می‌شود گفت به مكتب "بروتالیزم" بوكربوزیه نزدیك است. ستون‌های به‌كار گرفته شده نه فقط جنبه ایستایی بنا را جواب می‌دهد، بلكه به‌خاطر شكل و فرم تیغه‌ای و تكراری آن و عقب‌نشینی كه پنجره‌های بین ستون‌ها درست كرده‌اند، از كم عملكرد نورشكن هم استفاده شده است.
معماری اصولاً از بتن و شیشه است و به‌خاطر قرار گرفتن مجموعه در فضای سبز مشجر و هم‌چنین نور و مسائل كافی به فضاهای بزرگ و تو در تو داخل از سطح بزرگ شیشه استفاده شده كه باتوجه به مكان و بهره‌مند بودن از نسیم شمالی و خنكی كه واسطه وجود درخت‌های بزرگ و كهنسال ایجاد می‌شود لطمه‌ای به گرم شدن فضاهای داخلی نمی‌زند. با شكستی كه در گوشه‌های احجام مكعبی بزرگ به‌دست داده، سنگینی بنا كمتر حس می‌شود و كلاً طرح ساختمان از ظرافت خاصی در طراحی ایجاد فضاها استفاده كرده كه نشانه سلیقه و دقت و احساس شاعرانه او بوده است.
كامران دیبا معمار این مجموعه با درنظر گرفتن خصوصیات معماری ایرانی، نورگیرهایی در سقف كتابخانه به‌وجود آورده كه نور غیرمستقیم را به داخل فضاهای بزرگ كتابخانه و سالن‌های نمایشگاه آورده و به جز این‌كه در فضای خارج حجم بالا آمدی نورگیرها زیبایی خاصی را به معماری او داده، از داخل هم حس كنجكاوی بیننده را به طرف فضای نورگیر جلب می‌كند.
ورود به فضای نگارخانه توسط رامپ‌دورانی كه در داخل یك سیلندر بتنی قرار دارد، تماشاكنندگان را به سطح وسطی نمایشگاهی هدایت می‌كند و سپس توسط پلكان‌های داخلی به سطح بالاتر و سطح پایین‌تر راهیابی می‌شود. این فضاها در یكدیگر ادغام شده و فضای بزرگی كه با اختلاف سطح به همدیگر در رابطه هستند را تشكیل می‌دهد.
تماشاخانه كوچك، همانطور كه از نام آن پیداست دارای مقیاسی كوچك است كه افراد كمی را در خود جای می‌دهد و این تعداد تماشاكننده به این خاطر كم در نظر گرفته شده كه تردد آن‌ها همهمه و سر و صدای بیش از حدی را در مجموعه به وجود نیاورد و مقیاس آن باتوجه به فضاهای نگارخانه، رستوران و كتابخانه و خلاصه یك مركز فرهنگی مناسب را ایجاد می‌كند.
یكی دیگر از وجوه متمایز این ساختمان بتنی با سایر ساختمان‌هایی كه با همین مصالح ساخته شده، رنگ زرد مایل به سبز بتون آن است كه با به‌كار بردن رنگ زرد و سفید در بتن در هنگام اجرا، باعث شده كه رنگ مایه‌ای زرد مایل به سبز حاصل شود كه هم‌نوایی مناسبی با باغ سبز به‌وجود آورد. تنها قسمتی كه روی بتن را با مصالح دیگری پوشانده‌اند، سطح بزرگ‌نمای خارج تماشاخانه است كه با سنگ مرمر سبز ملایم پوشانیده شده است كه هماهنگی نسبی با فضای سبز باغ درست كرده و از تضاد شدید رنگ‌ها كاسته است. معماری این مجموعه، دفتر مخصوص و فرهنگسرا، یكی از ارزنده‌ترین بناهایی است كه در دهه پنجاه ساخته شده كه دارای حالتی است بسیار شاعرانه و پوئتیك و جزو بهترین معماری نوین ایران به‌شمار می‌رود.
فراوری: سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
سایت رسمی فرهنگسرای نیانوران
هنرآنلاین/دکتر سیروس باور
مطالب مرتبط:
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
