استوپا، گنبد هندی

استوپا نوعی بنای تپه مانند است که در سراسر شبه قاره هند دیده می شوند و در جهان غرب نیز رو به افزایش اند. استوپا در کشورهای متعددی از آسیای جنوب شرقی وجود دارد و به نامهای چدی (chedi)، داگوبا (dagoba) یا توپ (tope) شناخته می شود.

استوپا قدیمی ترین بنای مذهب بودیسم است و در ابتدا تنها شامل تپه ای گنبدی شکل بوده که از گل و یا در مکانهای کم آب از توده ای سنگ ساخته می شده است تا پوششی بر آثار مقدس بودا باشد. پس از درگذشت بودا، بدن وی سوزانده شد و خاکستر آن تقسیم شده و زیر 8 استوپا دفن شد. دو استوپا نیز بر روی ظرف خاکستر و خاک ذغالهایی که پیکر بودا با آتش آن سوزانده شده بود، قرار گرفت.

درباره این استوپاهای اولیه اطلاعات اندکی در دسترس است، به خصوص که تشخیص 10 استوپای اصلی ممکن نیست. با این حال، گفته می شود که تعدادی از استوپاهای بعدی مانند سارنات (Sarnath) و سانچی (Sanchi) در واقع با اجرای تزئیناتی بر روی گنبدهای اصلی به وجود آمده اند. در قرن سوم ق.م. امپراطور آشوکا پس از گرویدن به بودیسم، استوپاهای اولیه را گشود و محتویات آنها را در میان هزاران استوپایی که به دستور وی شاخته شده بود پخش نمود.

با تمام اینها، استوپا های واقع در 8 مکانی که با زندگی بودا در ارتباط بودند، همچنان اهمیت خاص خود را حفظ کردند. در نتیجه، اهمیت یک استوپا نسبت به اینکه این گنبد، نقش مقبره داشته باشد یا اینکه تنها به منظور نیایش ساخته شده باشد، تغییر می کند و در نهایت، شکل ظاهری آنها نیز از یکدیگر متفاوت شده است.

آنها به تدریج به گنبدهایی بزرگ و دارای ویژگیهایی خاص تبدیل شدند، از جمله این بخشهای افزوده می توان به تورانا (torana) یا دروازه، حصاری پرچین مانند به نام ودیکا (vedica)، هارمیکا (harmika) که سکویی مربع شکل و ساخته شده از تعدادی میله مانند نرده بود و بر روی گنبد قرار می گرفت، چترایشتی (chattrayashti) یا سایبان و یک مسیر مخصوص که برای گشتن به دورتادور استوپا ساخته شده بود، اشاره کرد. از آخرین قرن ق.م به بعد، استوپاها به عنوان یکی از بناهای اصلی مذهبی بودیسم به ثبت رسیدند.

قدیمی ترین استوپای شناخته شده استوپای دمک (Dhamek) نام دارد و در سانچی هند قرار دارد و بلندترین آنها با ارتفاع 127 متر، پرا پاتوم چدی (Phra Pathom Chedi) نام داشته و در ناکن پاتم (Nakhon Pathom) تایلند واقع است.

با انتشار بودیسم در کشورهای دیگر آسیا، استوپا به پاگودا (pagoda) تبدیل شد. پاگوداها، در اشکال مختلفی دیده میشوند که انواع زنگوله ای و هرمی از آن جمله اند.

اجزای استوپا

اساسا استوپا از پنج قسمت اصلی تشکیل شده است:

1) یک پایه مربع شکل

2) گنبدی نیم کره ای

3) مناری مخروطی

4) یک هلال ماه

5) یک صفحه گرد

هریک از این اجزاء از معنای استعاری غنی برخوردارند و به ترتیب با یکی از پنج عنصر عالم هستی که خاک، آب، آتش، هوا و فضا باشند، مرتبطند.

استوپای سانچی

یکی از قدیمی ترین و مهمترین استوپاها می توان به استوپا سانچی اشاره نمود که قدمت آن به قرن سوم قبل از میلاد می رسد .این استوپا در دوره های بعد تغییراتی نموده  و بزرگتر گردید و دارای الحاقاتی شد.(تصویر1)

گنبد تل مانند پخی را که مادر گنبد های مشرق زمین می دانند ، بر روی گنبد میله ای فلزی که نشانگر سمبلیک چتر سلطنت و رسالت الهی بودا می باشد قرار گرفته است . این گنبد، دارای سالنی در زیر گنبد و خارج از گنبد بوده و زوار بودا در داخل استوپا می نشینند و مراقبه می کنند . داخل بنا به شیوه ساده ای بنا شده و چهار دروازه شمالی ، جنوبی ، شرقی ، غربی است که به شیوه حجاری بر روی سنگ تزئین گردیده است؛ بطوری که هیچ فضای خالی و آزاد در آن مشاهده نمی شود.

موضوعات نقوش بکار رفته در این بنا از کتاب بودایی جاتوکاست که عبارتند از:

بر اساس روایتی در زمان آشوکا بیش از 8400 استوپا ساخته شده است :

از دیگر موضوعات نقاشی و حجاری این معبد و دیگر معابد استوپای می توان به داستان شاه آهوان و بط و لاک پشت اشاره نمود.

-           گل نیلوفر ( سمبل بودا )

-          زندگی گوتاما (بودا) از ابتدای تولد ، شاهزادگی و مواجه شدن باچهار علامت و فرار و رسیدن به زندگی.

-           نقوش حیوانات مورد علاقه بودا نظیر اسب ، فیل ، شیر ،گاو که از مذهب برهمنی (هندوئیزم)  وارد مذهب بودا شده است.

-          نقش سامارا

-          نقش شیطان و زنان وسوسه گر و دخترانش.

-          تخت خالی ، چتر ، اسب بی سوار، جای پا ی پیل (فیل)  . ابتدا شروع مذهب بودایی همه چیز سمبلیک و رمزی و معنوی است و این نقوش معانی سمبلیک از زندگی سیدارتا  گوتاما و عرفان بودایی است.

-          نقش 6 فیل تیز دندان. بودا دشمنانی داشت و ایشان شش نفر را جهت کشتن بودا فرستادند.  زمانی که  قاتلین به بودا می رسند تغییر حالت پیدا نموده و به جای به قتل رساندن بودا به وی تعظیم می نمایند. این 6نفر در نماد 6 فیل در نقوش استوپا نمایش داده می شوند.

-          نقش زنان.

-          نقش شاهان و پیروان بودا.

-          درخت بودی که بودا در زیر آن مراقبه می کرد.

-          نقش گردونه مقدس – راه هشت گذار که رمزش به صورت چرخ است .

-          داستان شاه آهوان و بط و لاک پشت

امروزه در متون غربی، وجه تمایز واضحی میان استوپا و پاگودا وجود ندارد. اما در کل، استوپا بناییست که توسط بوداییان هند و آسیای جنوب غربی ساخته میشود و پاگودا به بناهای بودایی ساخته شده در آسیای شرقی اشاره میکند که میتواند دارای درب ورودی بوده و حتی مورد مصارف غیر مذهبی قرار گیرد.

انجمن باستانشناسی اکو

ویستا