گوهرشاد، اوج معماری شیوه آذری
معماری اسلامی در مساجد از برجستهترین هنرهایی است که در روحیه افراد تأثیر دارد. در واقع تمرکز بر عناصر هنری و تصاویری که دارای ابعاد مختلف روحی و معنوی است و مهارت هنرمندان مسلمان را به تصویر میکشد، به عنوان ثروت تمدن و فرهنگ مسلمانان، زمینهای برای معرفی تاریخ توسعه هنرهای اسلامی است.
محققان برجسته معماری اسلامی، اهتمام به این معماری را زمینهای برای شناخت امتهای مختلف، فرهنگها و تمدن آنها به شمار میآوردند تا به واسطه آن عادات و احوال آنها را دریابند. بنابراین بررسی معماری یک مکان خاص، بهویژه معماری اسلامی نشانگر رشد و شکوفایی آن محسوب میشود.
اگرچه معماری اسلامی در مساجد، مدارس، خانقاهها، حمامها، قصرهای پادشاهان، ساختمانهای اداری و اماکن دیگر به کار برده میشد، اما از برجستهترین هنرهای اسلامی که در روحیه افراد تأثیر فراوانی داشت، معماری مساجد بود که برای خدمترسانی به دین آن را توسعه دادند.
مسجد گوهرشاد، یكی از بناهای باشكوه و باستانی عهد تیموری است كه در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است. این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواقهای دارالسیاده و دارالحفاظ متصل است.
این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاثالدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 قمری توسط معمار معروف ایرانی، قوامالدین شیرازی، با بهكارگیری سبك معماری دوران تیموری ساخته شد.
كاشیكاری مسجد، نمونهای از شاهكارهای عهد تیموری است. طاقهای گنبدیشكل مسجد و منارههای آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبك مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه گچی و معرقكاری ممتاز عصر تیموری، جلوههای بینظیری را به نمایش گذاشته است.
این بنای باستانی، نمونه كامل و برجسته هنر ایرانی به شمار میرود كه تمام خصوصیات و ویژگیهای معماری سنتی در آن بهكار رفته است. بهویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5/25متر ارتفاع، از باشكوهترین ایوانهای مسجد است.
این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاثالدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 قمری توسط معمار معروف ایرانی، قوامالدین شیرازی، با بهكارگیری سبك معماری دوران تیموری ساخته شد.
ضلعهای مسجد، همه با كاشیهای معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفههای آن اسماءا... و آیات قرآن و احادیثی كه بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد.
كتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) كه از بهترین ثلثنویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی میكند و تاریخ بنای مسجد بر كاشی معرق، در این كتیبه به چشم میخورد.
محراب یكپارچه از سنگ مرمر با تزیینات و كندهكاری و كتیبهای در میان مقرنسكاریهای آن، نمایانگر هنر آن دوران است.
منبر صاحبالزمان (عج) واقع در كنار محراب ایوان مقصوره نیز از لحاظ قدمت حائز اهمیت است. این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه منبتكاری، بدون به كار رفتن میخ در آن، به دست پرتوان استاد محمد نجار خراسانی، منبتكار معروف عصر فتحعلیشاه قاجار ساخته شده است. این منبر در سال 1325 شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیكنام گلپایگانی مرمت شد.
گنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10 متر است. سطح خارجی آن با آجر لعابدار و یك كتیبه با خط كوفی تزیین شده است.
در دو طرف این ایوان، دو مناره هركدام به ارتفاع 43 متر از كف مسجد ساخته شده و دارای كتیبههایی چند است. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت 2800 متر مربع دارد و زیربنای آن 9400متر مربع است. بنای مسجد شامل 8ایوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبدخانه پشت ایوان مقصوره، با شبستانهای یك طبقه، بخشهای مختلف مسجد را به هم ربط میدهد.
ایوان جنوبی، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان دارالسیاده است. ایوان شرقی، ایوان اعتكاف نامیده میشود و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاءالدین نامگذاری شده است.
نام بانو گوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) بر كاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرقكاری زیبایی تزیین شده و بر سر در ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجرهای نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است.
دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرقكاری ممتاز و كتیبههایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی (قدس سره) و بست شیخ بهاءالدین مرتبط میكند.
این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طبیعی و انسانی صدمات زیادی دیده است؛ از جمله در زمینلرزه سال 1084، ایوان مقصوره صدماتی دید كه مورد بازسازی قرار گرفت.مرمتهای دیگر مسجد پس از گلولهباران روسها در سال 1330 ه.ق بود كه به صدمه دیدن گنبد و ایوانهای مسجد انجامید. گنبد و ایوان مقصوره و ایوانهای شرقی و غربی مسجد در سال 1339 قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.
بخش هنری تبیان
منبع:
مصطفی میرزایی/ روزنامه شهرآرا