اژدها در شاه نامه ی فردوسی
اژدها در شاه نامه ی فردوسی موجودی دو بعدی ست؛ از یک سو مظهر پلیدی ها ست و از سوی دیگر نماد قدرت مندی و جسارت.
چکیده:
اژدها در شاه نامه ی فردوسی موجودی دو بعدی ست؛ از یک سو مظهر پلیدی ها ست و از سوی دیگر نماد قدرت مندی و جسارت. شناخت جای گاه این جانور در شاه نامه و ابعاد دوگانه ی آن اهمیت بسزایی در فهم بخشی از فرهنگ ایرانی خواهد داشت، نویسنده بر آن است که در این مقاله به این سوالات پاسخ دهد: واژه ی اژدها از چه ریشه یی گرفته شده است؟ چرا نقش اژدها بر پرچم ها بسته می شود؟ کدام الگو پهلوانان را به رزم با این هیولای عظیم می کشاند؟ این مقاله به دنبال این است که اژدها را در شاه نامه ی فردوسی از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار دهد و جای گاه آن را در نظر مردمان باستان تبیین نماید.
مقدمه:
بررسی جای گاه اژدها در شاه نامه ی فردوسی ما را با دید مردمان باستان نسبت به این جانور آشنا خواهد کرد و بی گمان شناخت دیدگاه آن ها در فهم معانی و مفاهیم نمادین این جانور اهمیت نام دارد. در این مقاله ابتدا به بررسی لغوی واژه ی اژدها پرداخته می شود؛ آن گاه مفهوم نمادین این جانور در اسطوره و فرهنگی ایرانی مشخص می گردد؛ سپس دلیل نقش بستن تصویر این جانور بر درفش برخی پهلوانان می آید؛ به دنبال به نکاتی در مورد مقابله با این موجود اهریمنی و کشتن این پرداخته می شود؛ بررسی صفات و خصوصیات اژدها بحث بعدی این مقاله است؛ در بخش دیگری از این مقاله به پیکر گردانی فریدون در هیات اژدها و دلیل این پیکر پرداخته می شود و سرانجام بحث مفصلی در زمینه ی کاربرد اژدها در صورت خیال موجود در شاه نامه خواهد آمد در پایان نیز نتیجه ی مقاله بیان می گردد.
1- بررسی لغوی واژه ی اژدها
واژه اژدها از ترکیب اژی و دهاک ساخته شده است؛ اژی به معنی مار می‌باشد؛ چه بسا از اژی یک جانور اهریمنی اراده شده است، درست به همان معنایی که امروز از کلمه اژدها با اژدر فارسی بر می‌آید. (پور داوود، 2536: 188) اژی در اسطوره های هند به صورت آهی به کار رفته است و همین معنی را می‌رساند. ( سلطانی گرد فرامرزی، 1386: 76)
در مورد بخش دوم واژه آژی دهاک نیز نظریاتی وجود دارد: برخی، بخش دوم واژه (= دهاک) را اسم خاص گرفته‌اند. ( بهار، 1386: 190) دکتر سلطانی گرد فرامرزی به نقل از دو کتاب « سنی ملوک الارض » و « مجمل التواریخ و القصص » بیان داشته‌اند که بخش دوم واژه اژی دهاک یعنی دهاک به معنی ده عیب است؛ زیرا اک در زبان فارسی به معنی عیب، ند و آفت به کار رفته است؛ دلیل که می‌آورند، این است که ضحاک ده آفت و پلیدی و عیب در جهان آورده است. ( سلطانی گرد فرامرزی 1386: 77)
اژدها جانوری است تنومند، بزرگ و بسیار قوی. در شاه نامه بسیار خطرناک و آسیب رسان معرفی شده است؛ به طوری که یک اژدها به تنهایی می‌تواند مایه گزند عده زیادی از مردمان شود؛ به همین سبب بیش از نیمی از (حدود 175 مورد) کاربرد آن در شاهنامه در مبارزه پهلوانان دلیری چون گرشاسب، گشتاسب، رستم، اسفندیار، بهرام و... با این جانور تنومند خطرناک بر می‌گردد.
در بقیه موارد استفاده فردوسی از اژدها، این جانور یا مشبه به بزرگی است یا استعاره از پهلوانی قدر یا جانوری قوی یا چیزی چون آسمان و آز می‌باشد که آدمی در مقابل آن‌ها سخت ناتوان است.
به بزم اندرون آسمان وفا ست
به رزم اندرون تیزچنگ اژدهاست
(فردوسی، ج1، 1385: 67)کشتن این جانور همواره مایه شادمانی مردمان بوده است؛ آن‌ها بر این عقیده بوده‌اند که با کشتن اژدها ناپاکی از جهان رخت خواهد بست:
ببرم پی اژدها را ز خاک
بشویم جهان را ز ناپاک، پاک
(فردوسی، ج 1، 1385: 52)در شاه نامه از اژدهای هفت سر نیز سخن به میان آمده است:
سرش هفت، هم چون سر اژدها
تو گفتی ز بند آمده ستی رها
(همان، ج4، 1385: 24)در این کتاب گاهی مار و اژدها به جای هم به کار می‌روند: مثلاً در بیت زیر مارهایی را که بر دوش ضحاک روییده است، اژدها نامیده می‌شود.
سر بابت از مغز پرداختند
مو آن اژدها را، خورش ساختند
(همان، ج1، 1385: 45)کشتن این جانور همواره مایه شادمانی مردمان بوده است؛ آن‌ها بر این عقیده بوده‌اند که با کشتن اژدها ناپاکی از جهان رخت خواهد بست.
2- اژدها و نقش آن بر پرچم ها
پهلوانان بزرگ اسطوره های ایران و جهان در جنگ‌ها پرچم‌هایی همراه خود دارند که نشان ویژه آن‌ها است؛ این پرچم‌ها که به درفش نیز موسوم هستند، دارای رنگ‌ها و نقش‌های مختلف می‌باشند؛ گاهی منقش به تصویر خورشید و ماه است، گاهی نیز تصویر جانوری نیرومند بر خود دارد؛ یکی از این تصاویر نقش اژدها است؛ درفش رستم و پسر او فرامرز به این نقش آراسته است؛ بر فراز درفش رستم، که مزین به نقش اژدها ست، نیزه یی است با نشان شیر:
درفشی دگر اژدها پیکرش
پدید آمد و شیر زرین سرش
(همان، ج 4، 1385: 112)درفش فرامرز با نشان اژدهای هفت سر می‌باشد.
درفشی چو آن دلاور پدر
که کس را نبودی ز رستم گذر
(همان، ج 4، 1385: 24)از اساطیر ایران این چنین استنباط می‌شود که بستن نقش جانورانی مثل شیر، فیل و اژدها بر ابزار و آلات جنگی از نظر روحی و روانی بر جنگ جویان و پهلوانان تأثیر مثبت داشته است؛ برای آنان دلیری افزا و مایه قوت بوده است و این ناشی از عظمت و توانایی بیش از حد این جانور است.
2- 1- مفهوم نقش اژدها بر درفش رستم
رستم فرزند رودابه، دختر مهراب کابلی ست و مهراب کابلی از نژاد ضحاک (همان است کز گوهر اژدهاست/ و گر چند بر تازیان پادشا ست) در تحلیل نقش اژدها بر درفش رستم به دو نکته اشاره می‌کنیم: نکته اول رستم در لغت به معنی « رودخانه یی که به خارج جاری می‌باشد » و واژه های رودابه و مهراب نیز هر دو از نظر لغوی با آب ارتباط دارند؛ علت به تصویر کشیدن نقش اژدها بر درفش رستم وقتی مشخص می‌شود که بدانیم اژدها نیز در اسطوره‌ها با آب در ارتباط است. نکته دوم، باید گفت که خانواده مادری رستم با ضحاک مار دوش ارتباط نسبی دارند و این هم دلیل دوم که رستم که «مادر سالاری » بر جامعه زمان او حاکم است، نقش نیای مادری خود را بر درفشش به تصویر کشد و آن نقش توتم خانوادگی او گردد ( بهار، 1373: 248- 247) در دوره های مختلف اساطیری و تاریخی، پهلوانان برای رسیدن به هدف‌هایشان باید موانعی را از سر راه خود بر می‌داشتند؛ این موانع گاه طبیعی بوده‌اند؛ مانند خوان دوم رستم که به بیابانی گرم و سوزان می‌رسد یا خوان ششم اسفندیار که به سرزمینی پر برف بر می‌خورد یا خوان هفتم وی که با رودی عظیم مواجه می‌شود. گاهی این موانع انسانی بوده‌اند؛ مانند خوان پنج رستم که با اولاد و سپاهش رو به رو می‌شود. گاه موجودات جادویی؛ مانند مبارزه رستم با ارژنگ دیو و دیو سپید که در خوان ششم و هفتم به ترتیب با آن‌ها مواجه می‌شود و گاه این موانع حیوانی بوده‌اند؛ مانند مبارزه پهلوانان با حیواناتی از قبیل شیر، گرگ و اژدها. در این جا به بحث پیرامون مبارزه انسان با اژدها و غلبه بر آن پرداخته می‌شود.
ادامه دارد ....
بخش ادبیات تبیان
منبع: نشریه رودکی (شماره 67 و 68) - حمید ایاز، دانش جوی کارشناسی ارشد دانش گاه فیروزآباد/ دکتر احمد طحان، عضو هیات علمی دانش گاه فیروزآباد
