موفق‌ترین شاعر فارسی
هیچ اغراق نیست اگر قیصر امین‌پور را موفق‌ترین شاعر فارسی در این سه دهه بدانیم. می‌گویم موفق‌ترین شاعر فارسی و نمی‌گویم موفق‌ترین شاعر ایران یا شعر نسل انقلاب یا هر قید دیگری که می‌تواند این عنوان را محدود سازد.
ولی این ادعا اگر بدون شواهد و دلایل عنوان شود، البته از آن مدعیاتی دانسته خواهد شد که معمولاً در مورد شاعران تازه درگذشته می‌گویند و اگر پیک آسمان در خانه‌ی شاعری دیگر را کوبید، این همه مدعیات در مورد او تکرار می‌شود.
نه، هیچ‌گاه این قصد را ندارم و برهانش نیز این که پیش از این، در مورد هیچ‌یک از بزرگانی که از میان ما کوچیده‌اند، این سخن را نگفته‌ام.
و باز اگر این سخن بدون شواهد و دلایل عنوان شود، خالی از هر سود و ثمری است، چون احساس بزرگی در فردی دیگر، اگر دلایل آن بزرگی را ندانیم، هیچ بهره‌ای برای ما ندارد، و حتی برای آن شخص هم ندارد. پس مهم این است که بدانیم این شاعر چه کرده که به چنین موقعیت بی‌بدیلی دست یافته است. من می‌کوشم که در حدّ توان خویش و مجال موجود، برخی از دلایل این توفیق کم‌نظیر را برشمارم.
قیصر امین‌پور در بخشی عمده از دوران شاعری‌اش، همواره در صحنه حضور داشته و در غالب مباحث و مضامین مطروحه در جامعه‌ی ایران در این سالها، شعر سروده است. تقریباً در هیچ جایی قیصر را شخصی بی‌تفاوت و سر در گریبان فرو برده ندیدیم، به‌ویژه در دهه‌های شصت و هفتاد.
او در نخستین سال‌های پس از انقلاب، با رهبری عملی یک دسته از شاعران جوان، حضوری چشمگیر در محافل و مجامع شعر انقلاب داشت. به واقع او و دوستانش همچون «حسن حسینی»، «محمدرضا عبدالملکیان»، «حسین اسرافیلی» و دیگران، سازنده و پیش برنده‌ی جریان شعر انقلاب شدند.
او از اولین شاعران نسل انقلاب بود که با شعر نیمایی آشتی کرد و این در حالی بود که بعضی از بزرگان این نسل، هیچ میانه‌ی خوشی با راه و رسم نیما نداشتند.
ولی در آن سالها بهترین غزل‌های طرز جدید را هم او سرود. در آن سالها تنها کسی که توانست در غزل به حدّ و مرز کار قیصر امین‌پور نزدیک شود، «سلمان هراتی» بود، آن هم چند سال پس از دوران اوج قیصر.
به همین گونه، قالب رباعی اگر هم به دست قیصر احیا نشد، می‌توان گفت بهترین رباعیهای نوین را او وحسن حسینی سرودند.
به واقع قیصر امین‌پور در اوایل و اواسط دهه شصت، در سه جریان مهم «شعر نیمایی»، «غزل» و «رباعی» نسل انقلاب، در اوج بود و جالب این که جریان‌های اصلی آن سالها نیز همین‌ها بود. تنها جایی که قیصر در اوج نبود، مثنوی بلند و شعر سپید بود که اولی در آن سطح، در شعر «علی معلّم» خلاصه می‌شد و دومی البته شاعران متعددی داشت، همچون عبدالملکیان و حسن حسینی.
باری، از قالب که بگذریم و به مضامین برسیم هم می‌توان گفت که در بعضی از مضامین رایج شعر این نسل، باز هم بهترین کارها، سروده‌های قیصر امین‌پور است. در موضوع جنگ، «شعری برای جنگ» او، در موضوع ستایش حضرت امام، غزل «لبخند تو خلاصه‌ی خوبیهاست»، در موضوع انتظار، شعر «روز ناگزیر» به واقع از بهترین آثار او به شمار می‌آیند. بگذریم از شعرهای زیبایی که او در موضوعات دیگر رایج در آن زمان سروده و در بعضی از آنها، اگر نه در اوج، نزدیک به اوج بوده است.
به همین‌گونه در عرصه‌ی فعالیت‌های پژوهشی نیز قیصر امین‌پور شخصی بود کاملاً مؤثر. به واقع یکی از بهترین نقدهای آن دوران را هم او نوشت و آن، نقدی مفصّل بود بر شعرهای شادروان «نصرالله مردانی» که در جنگ هفتم سوره چاپ شد. در آن نقد، بسیاری از مبانی نظری شعر این نسل را می‌توان یافت. این به واقع یک کارگاه نقّادی است و سخت آموزنده برای دیگر کسانی که بدین کار اهتمام می‌ورزند.
اما وجه دیگر از برجستگی و برازندگی قیصر امین‌پور ، تعادلی است که در شعر و شخصیتش در این سالها وجود داشت و همین، از اسرار محبوبیت و مقبولیت او بود. البته این سخن بدان معنی نیست که او همواره و نزد همه‌ی مخاطبان شعر، بیشتر مقبولیت را داشته است. ما بسیار شاعران داشته‌ایم که یا در مقاطعی از زمان، و یا در میان گروه خاصی از مخاطبان محبوبیتی استثنایی یافته‌اند. ولی وقتی گستردگی حوزه‌ی مخاطبان و آن هم در زمانی طولانی را در نظر می‌گیریم، قیصر را شاعر مطرح همه‌ی سالها می‌یابیم.
به راستی چرا این‌گونه است؟ چرا این شاعر همواره مخاطبان ثابت خود را داشته و همواره نیز در اوج مقبولیت بوده است؟ و باز چرا در مقاطعی کوتاه از زمان، شاعران دیگری بر او پیشی گرفته‌اند؟
به گمان من این قضیه یک دلیل سبک‌شناسانه دارد. شاعران مختلف، در غلظت و شدت ویژگیهای سبکی‌شان یکسان نیستند. بعضی بسیار صاحب سبک هستند، یعنی هنرمندیهایی ویژه‌ی خود دارند و این هنرمندی‌ها، تنها تکیه‌گاه آنهاست. در زمانه‌هایی که پسند عمومی بر این وجوه از شعر معطوف است، این شاعران بیش از حد انتظار مطرح می‌شوند و محبوبیت می‌یابند. در مقابل، وقتی که پسند عمومی تغییر یافت و یا شاعر در آن خصوصیات سبکی خویش به افراط گرایید، این شهرت ناگهان فروکش می‌کند.
به همین ترتیب، شعر شاعرانی که چنین خروج از هنجارهای شدیدی دارند، در میان گروهی از مخاطبان که این ویژگی را می‌پسندند بسیار مطرح می‌شود و در میان بخشی دیگر ممکن است هیچ بازتابی نداشته باشد. چنین است که شهرت و یا محبوبیت این شاعران، همواره در نوسان است.
مثلاً در ادب قدیم ما، کسانی همچون «سلمان ساوجی» و «کمال اسماعیل» در عصری که صنعت‌پردازی بیشترین جاذبه را دارد، ناگهان مطرح‌ترین شاعران زبان فارسی می‌شوند؛ ولی با تغییر این ذایقه، فقط در حد شاعران متوسط فارسی قابل طرح هستند و نه بیش از آن. در شعر این چند دهه نیز می‌توان شادروان «نصرالله مردانی» و «احمد عزیزی» را از این گروه دانست.
در کنار اینان، شاعرانی هم هستند که قابلیت‌هایشان در میان وجوه مختلف شعر تقسیم شده است. اینان غالباً همه‌ی توانایی‌ها را در کنار هم دارند و به همین لحاظ، همواره تعدادی طرفدار ثابت خواهند داشت. «حافظ » مسلماً بهترین تصویرگر نیست؛ بهترین صنعت‌پرداز هم نیست؛ فصیح‌ترین شاعر فارسی هم نیست و در عرفان و معرفت هم حرف اول را نمی‌زند. ولی این حسن را دارد که توانسته‌است تا حدی قابل قبول، همه‌ی این ویژگیها را در شعرش جمع کند و برخوردش نیز با آنها متعادل باشد. چنین است که در روزگار صنعت‌پردازی هم حافظ خریدار دارد، در روزگار زبان‌آوری هم و در روزگار معنی‌گرایی نیز.
و قیصر امین‌پور ، از گروه همین شاعران متعادل و همه‌جانبه بود. در شعر او همه‌ی محاسن دیگران یافته می‌شد، ولی در حد نسبی و قابل قبول. او در تصویرگری، سلامت و هنرمندی در زبان، رعایت تناسب‌های لفظی و معنوی و بالاخره طرح و ساختار شعرهایش همواره موفق بوده است. شاید در هیچ یک از این جوانب مختلف شعر، به تنهایی نتوان قیصر را بی‌بدیل و بی‌رقیب دانست، ولی در این تعادل و جامعیت البته او شاعری بود که نظیرش را حداقل من در میان شاعران این چند دهه سراغ ندارم.
ولی این‌همه کمالات می‌توانست ممکن باشد بدون اتکا بر یک شخصیت متعادل و یک جان نجیب و یک باطن شفّاف؟ به گمان من، با یک شخصیت نامتعادل، هیچ‌گاه نمی‌توان چنین موقعیت ادبی متعادلی داشت. بر آن نیستم که قیصر امین‌پور را با فرشتگان قرین بدانم. من خود در نقدی که باری بر آثارش نوشته‌ام، گفته‌ام که به گمان من، شعر قیصر در سال‌های اخیر، یعنی در «گلها همه آفتابگردان‌اند» و سپس «دستور زبان عشق» به نسبت دهه‌های شصت و اوایل دهه هفتاد، کمابیش از آن تب و تاب دوست‌داشتنی فاصله گرفته و شخصی و منزوی شده است.
مسلماً این شعر، نمی‌توانسته است از شخصیت شاعرش جدا باشد. ولی باز هم این تحول باطنی ـ کاری به مثبت یا منفی بودنش ندارم ـ به نسبت دیگر شاعران این نسل، سنجیده‌تر و متعادل‌تر بوده است. به همین لحاظ می‌توان مدعی شد که قیصر امین‌پور ، علاوه بر شعر، در شخصیت و رفتار خویش نیز از محبوب‌ترین‌های این سالها بوده است. می‌گویم «از محبوب‌ترین‌ها» و نه «مطلقاً محبوب‌ترین» تا در حق بعضی دیگر شاعران نجیب و دوست‌داشتنی‌ای که همواره به شخصیتشان غبطه خورده‌ام، ستمی نشده باشد.
محمدکاظم کاظمی
تهیه برای تبیان : مریم امامی ، تنظیم برای تبیان : زهره سمیعی
