شعر تعلیمی چیست؟!
شعر تعلیمی شعری است كه هدف اصلی سراینده آن، آموزش است و به معنی خاص خود، اغلب دستورالعمل‌هایی است منظوم درباره علوم و فنون مختلف یا نظریه و اعتقادات فلسفی، مانند آن. به طور عام‌تر، شعری را كه غرض از آن، القای نتیجه ای اخلاقی به خواننده باشد تعلیمی‌می‌نامند.
قدیمی‌ترین شعر تعلیمی، شعری است به نام كارها و روزها اثر هسیود یونانی (قرن هشتم قبل از میلاد) كه در آن شاعر، بسیاری از اصول اخلاقی را به برادر خود توصیه می‌كند و تجربه‌های خود را در كار كشت و زرع به او می‌آموزد.
از این جهت هسیود را پدر شعر تعلیمی لقب داده‌اند. رساله منظومی از ویرژیل (70-19ق.م) شاعر رومی‌نیز كه درباره امور كشاورزی است، از نمونه‌های قدیمی این نوع شعر است. در قرن هجدهم تعداد زیادی از شاعران انگلیسی، براساس این اثر كتاب‌هایی درباره امور كشاورزی و كارهایی نظیر آن، به نظم درآوردند.
اثر معروف الكساندرپوپ (1688-1744) شاعر انگلیسی به نام رساله درباره نقد نیز از زمره شعرهای تعلیمی محسوب می‌شود.
در زبان فارسی، نمونه‌های فراوان از انواع مختلف آن چه شعر تعلیمی نامیده شده وجود دارد، اما بیشترین سهم در این زمینه مخصوص است به شعرهایی كه محتوای اخلاقی و فلسفی دارد و هدف آن‌ها تعلیم مبانی اخلاقی و ارشاد خواننده است و اغلب از آن به عنوان مواعظ یا شعرهای حكمی یاد می‌شود. از نخستین دوره پیدایش شعر فارسی دری سرودن شعرهایی با این نوع مضمون‌ها رواج داشته است و شاعران بسیاری با هدف تعلیم مبانی اخلاقی و فلسفی دست به سرودن منظومه‌هایی زده‌اند و بدین ترتیب منظومه‌های تعلیمی بسیاری به وجود آمده است.
منظومه آفرین نامه اثر ابوشكور بلخی (قرن چهارم) و كلیله و دمنه منظوم اثر رودكی سمرقندی (متوفی 329ق) كه تنها بیت‌هایی پراكنده از آن‌ها باقی مانده است، از نخستین نمونه‌های منظومه‌های تعلیمی است كه به زبان فارسی دری سروده شده است.
كسایی مروزی (341-394ق) ناصر خسرو قبادیانی (متوفی 481ق)، انوری ابیوردی (متوفی 581ق) و ابن یمین فریومدی (متوفی 769ق) آثار بسیاری در این زمینه، در قالب‌های مختلف شعر فارسی به وجود آورده اند.
بخش بزرگی از آثار متصوفه و آن چه شعر عرفانی نام گرفته، با تعلیمات اخلاقی همراه است و در شمار شعر تعلیمی به حساب می‌آید، اما بزرگ‌ترین اثر در شعر تعلیمی، بوستان یا سعدی‌نامه سروده سعدی (606 -691ق) است كه مورد تقلید شاعران متعدد بعد از وی قرار گرفته است.
شاعران فارسی زبان، به ندرت به ارائه مستقیم پند و اندرز در آثار خود، توجه داشته اند و بیشتر كوشیده اند نظریه‌های اخلاقی و فلسفی را در قالب حكایت‌ها و داستان‌ها و به عبارت دیگر به شكل تمثیل ارائه كنند.
این روش به خصوص در آثاری که در قالب مثنوی سروده شده، بیشتر معمول است و می‌توان گفت كه روش عرضه پند و اندرز در مثنوی روشی غیرمستقیم است، در حالی كه شاعرانی كه قصیده و قطعه را برای این كار انتخاب كرده اند، اغلب مقاصد خود را به صورت مستقیم بیان داشته اند.
در زمینه شعر تعلیمی به معنای خاص که شامل آموزش علوم مختلف از طریق شعر است، آثار بسیاری را می‌توان برشمرد؛ در این گونه آثار، شاعران از وزن و قافیه برای كمك به حافظه و تسهیل به خاطر سپردن علوم و فنون و حتی گاه مطالب مربوط به فقه و علوم شرعی، استفاده كرده اند. از جمله قدیمی‌ترین این گونه آثار، دانش نامه میسری (قرن چهارم) است در علم پزشكی و نصاب الصبیان از ابونصر محمدبن ابوبكر فراهی بجستانی (اوایل قرن هفتم) است كه آن را می‌توان دایره‌المعارف كوچكی دانست كه در آن معانی لغات عربی و بعضی از مباحث فن عروض و نیز اطلاعاتی درباره اشیا به صورت منظوم درآمده است.
شاعران فارسی زبان، به ندرت به ارائه مستقیم پند و اندرز در آثار خود، توجه داشته اند و بیشتر كوشیده اند نظریه‌های اخلاقی و فلسفی را در قالب حكایت‌ها و داستان‌ها و به عبارت دیگر به شكل تمثیل ارائه كنند.
از شعرهای تعلیمی به معنی خاص كه بگذریم، بحث درباره ارزش شعرهایی كه بیشتر جنبه اخلاقی دارد و اختلاف آن‌ها با اشعاری كه صرفا زاده تخیل و احساس شاعر است، سابقه ای طولانی دارد. می‌توان گفت از زمانی كه افلاطون (427-347ق.م) فیلسوف معروف یونانی، شاعران را از مدینه فاضله خود طرد كرد، این مباحثه در تاریخ ادبیات شروع شده است و از آن زمان تا امروز، نظریه‌های مختلفی درباره ارتباط بین شعر، تعلیم و آموزش و به عبارت دیگر درباره جوهر و وظیفه هنر اظهار شده است.
بسیاری معتقدند كه كار شاعر با وظیفه واعظ یا مردی سیاسی كه بر سكوی خطابه عقاید خود را اعلام می‌دارد، تفاوت بسیار دارد و وجود عامل تعلیم در اثرهنری، ارزش آن را پایین می‌آورد.
صاحبان این عقیده، شعر تعلیمی را در مقابل شعر ناب قرار می‌دهند و صفت تعلیمی را برای بسیاری از شعرهایی كه جنبه آموزشی دارد، به صورت تحقیرآمیز به كار می‌برند. با این حال در میان شاهكارهای بزرگ شعر دنیا، به آثاری برمی‌خوریم كه علاوه بر ارزش هنری، دارای جنبه آموزشی و تعلیمی‌نیز هست، مثل كمدی الهی اثر دانته (1265-1321م)؛ بسیاری از آثار هنری طنز آمیز نیز توجه خوانندگان را به ضعف‌های اخلاقی بشر جلب می‌كند و در حقیقت تعلیمی‌است.
از طرف دیگر، بسیاری از اشعاری كه تنها به قصد آموزش سروده شده است، از مایه تخیل بی‌بهره نیست، برای مثال استفاده از تمثیل كه معمولا برای عرضه فكری اخلاقی یا فلسفی به كار می‌رود، نیاز به یاری گرفتن از تخیل دارد.
منبع: khorasannews.com
تنظیم:بخش ادبیات تبیان
