ادبیات ایران پیش از اسلام
مجموعه فعّالیتهاى ادبى ایرانیان باستان كه به دو صورت شفاهى و مكتوب و به تمامى زبانهاى ایرانى است. بخشى از آنها دولتى است، مانند سنگنوشته‌هاى شاهان و نوشته‌هاى روى سكّه‌ها و بخشى دیگر، مبتنى بر داستانهاى ملّى، افسانه‌ها و بعضى از آداب و رسوم اجتماعى است و پیكرة اصلى ادبیات شفاهى غیردینى پیش از اسلام را تشكیل مى‌دهد. امّا بیشتر آثارى كه از این دوران به صورت مكتوب بر جاى مانده با دستگاههاى دینى زردشتى، بودایى، مانوى و مسیحى مرتبط است و بدنه اصلى ادبیات دینى ایران پیش از اسلام را مى‌سازد. در ایران پیش از اسلام، آثار دینى و ادبى معمولاً به كتابت درنمى‌آمده و بیشتر به صورت روایى، سینه به سینه، منتقل و حفظ مى‌شده است. مثلاً كتاب اوستا ، پس از سده‌ها انتقال شفاهى، سرانجام در دورة ساسانى به كتابت درآمد .
پایبندى ایرانیان به حفظ سنّت ادبیات شفاهى و نیز جنگها و تعصّبات دینى و فرهنگى و تغییر خطّ و زبان و بسیارى عوامل دیگر موجب نابودى گنجینه ادبى پرارزش ایران پیش از اسلام شده است. از این‌رو، آنچه از زبانهاى مختلف ایرانى به صورت مكتوب باقى مانده در برابر حجم گستردة ادبیات ایران باستان بسیار ناچیز است.
زبانهاى ایرانى شاخه اى از زبان فرضى هند و ایرانى اند كه از قدیم‌ترین روزگاران تاكنون درون مرزهاى ایران یا بیرون آن متداول بوده‌اند و زبانها و گویشهایى را شامل مى‌شوند كه از نظر ویژگیهاى زبانى وجوه مشترك دارند. از زبانهاى ایرانى، در طى تاریخى دراز، اسنادى در دست است كه چگونگى تحوّل آنها را نشان مى‌دهد. تاریخ این تحوّل را مى‌توان به سه دوره اصلى بخش كرد:
- 1. دوره باستان
- 2. دوره میانه
- 3. دوره جدید
از زبانهاى ایرانى دوره باستان، كه از قدیم ترین زمان تا انقراض شاهنشاهى هخامنشى (330 ق م) در گستره بسیار پهناورى رواج داشته است، چهار زبان مادى، سكایى، فارسى باستان و اوستایى را مى شناسیم. در مآخذ باستانى اشاراتى به ادبیات شفاهى این چهار زبان شده است، ولى تنها از دو زبان اوستایى و فارسى باستان آثار ادبى مكتوبى برجاى مانده است.
از زبانهاى ایرانى دوره میانه، كه پس از فروپاشى شاهنشاهى هخامنشى تا انقراض حكومت ساسانیان (651 م) و آغاز دورة اسلامى در مناطق مختلف متداول بوده، آثار ادبى عمده‌اى در دست است. زبانهاى این دوره از نظر ویژگیهاى زبانى به دو گروه غربى (شامل زبانهاى پارتى یا پهلوى اشكانى و فارسى‌میانه یا پهلوى ساسانى) و شرقى (شامل زبانهاى سغدى ، خوارزمى، سكایى و بلخى ) بخش مى‌شوند.
مانى و پیروان او، برخلاف سنّت ایرانى انتقال شفاهى آثار ادبى، به نگارش آثار خود بسیار اهمّیت مى‌دادند. از این‌رو از آنها آثار ادبى ارزشمندى به زبانهاى ایرانى (فارسى میانه، پهلوى اشكانى و سغدى) برجاى مانده است.
1. دوره باستان
الف. ادبیات مادى
از زبان مادى، زبان قوم آریایى ماد، كه در غرب و شمال غرب ایران رایج بوده اثر مكتوبى در دست نیست (گرشویچ، «ادبیات كهن ایران»، بند 2 )، امّا در نوشته‌هاى مورّخان یونانى مانند كتسیاس ، هرودت و دینون به داستانهاى عشقى و حماسى مادى و اشعار این دوره اشاره شده است. مثلاً داستان غنایى زَرْیادْرِس و اوداتیس را مى‌توان نام برد كه در مآخذ متعدّدى دیده مى‌شود و به نظر بویس («زریادرس و زریر»، ص 477-463 ) داراى اصل مادى است و بعدها در شاهنامه فردوسى به صورت داستان «گشتاسب و كتایون» بازتاب یافته است. داستانهاى حماسى مادى، یا داستانهاى مربوط به كوروش، شاه هخامنشى، از دیگر آثار ادبى مادى است (گرشویچ، همان‌جا).
ب. ادبیات سكایى
از زبان سكاها، كه طوایفى ایرانى بودند و در دو سوى دریاى خزر، دشتهاى جنوب روسیه و ماوراءالنّهر مى‌زیستند، اثر مكتوبى برجاى نمانده است (همان، بند 3 ). هرودت از افسانه‌هایى مربوط به اصل و منشأ سكاها و نیز از داستانهایى به زبان سكایى دربارة اَریمَسْپى یك چشم و گریفین هاى محافظ طلا نام مى‌برد (هرودوت، ج 2 ، ص. -203 205 .، 227 ). گرشویچ (همان، بند 4 ) احتمال مى دهد كه داستان رستم ، قهرمان نامى شاهنامه ، كه فقط در منابع سغدى و فارسى شناخته است، از داستانهاى حماسى سكایى باشد. داستانهاى حماسى زبان آسى، از زبانهاى ایرانى شرقى جدید، و میراث ادبى درخور توجّه این زبان كه تا آغاز سدة نوزدهم م سینه به سینه روایت و حفظ مى‌شده است، احتمالاً بازتاب بخشى از بُن‌مایه‌هاى ادبیات شفاهى سكایى باستان است.
ج. ادبیات فارسى باستان
زبان فارسى باستان، نیاى زبان فارسى امروزى، زبان قوم پارس بوده است كه در دورة هخامنشیان (550ـ330 ق.م) بدان تكلّم مى‌شده است. تنها آثار مكتوب زبان فارسى باستان كتیبه‌هاى برخى از شاهان هخامنشى به خطّ میخى است كه علاوه بر سنگ، بر الواح زرّین و سیمین، سنگ وزنه، مُهر و ظرف برجاى مانده و كتابت آنها هم‌زمان با تألیف آنهاست.
مهم‌ترین كتیبه‌هایى كه به زبان فارسى باستان نگاشته شده است (براى آگاهى از متن كتیبه‌ها، نك: كنت، ص. 156-116 ) عبارت است از: كتیبه‌هاى داریوش در بیستون (مهم‌ترین و مفصّل‌ترین كتیبة داریوش به سه زبان فارسى باستان، اَكَّدى و ایلامى)، فارس (تخت جمشید و نقش رستم)، سوئز و الوند و كتیبه‌هاى خشیارشا در تخت جمشید (كه از آن میان سنگ نوشتة سه زبانه مشهور به دَیوَه از مهم‌ترین كتیبه هاى این زبان است)، و الوند .
آنچه در این سنگْنوشته ها آمده مربوط به سیاست و حكومت است. هر متنى كه به نام داریوش اوّل نوشته شده شامل مقدّمه، بخش اصلى و مؤخّره است و سنگْ نوشته‌هاى جانشینان او، جدا از كتیبة دَیوَة خشیارشا (كه اندك تقلیدى از عبارت بندیهاى نوشته‌هاى داریوش در آنها دیده نمى‌شود و حكایت از تسلّط كافى نویسنده بر نوشتن دارد)، تكرار عبارات پیشین داریوش است. طرح اصلى كتیبه‌ها به طور كلّى و با اندكى تفاوت (بسته به مراد نویسنده) به صورت زیر است:
- ستایش اَهورَمزدا ؛
- معرّفى شاه ؛
- نام سرزمینهاى خراجگزار یا یاد كردن ساختن بنا ؛
- ذكر فرو نشاندن شورشها ؛
- دعا یا اندرز به شاهان آینده، همراه با شكرگزارى از اهورَمزدا .
كوشش داریوش براى تبدیل زبان فارسى باستان به زبانى ادبى هرگز به نتیجه نرسید. او، در سنگْنوشته‌ها، با لحنى به دور از مبالغه، با دقّت بیان، سادگى واژه‌ها و كوتاهى جملات، یكنواختى زبان آنها را جبران مى‌كند.
این نوشته‌ها طبعاً عارى از تخیلات ادبى و صُوَر خیال است و، به‌رغم ارزش آنها از نظر تاریخى و زبان‌شناختى، فاقد اهمّیت ادبى است (گرشویچ، همان، بند 15-5 ؛ تفضّلى، ص 23ـ31؛ زرشناس، زبان و ادبیات ایران باستان ، ص 15ـ21).
بنابر گزارش نویسندگان یونانى، ادبیاتِ حماسى زبان فارسى باستان نیز احتمالاً به صورت شفاهى وجود داشته است (همو، میراث ادبى شفاهى در ایران باستان ، ص 25ـ36). افسانة زوپیر ، یا برخى روایات مربوط به كوروش و داستانهاى مربوط به بردیاى دروغین، از آن جمله است (كریستنسن، كارنامة شاهان ، ص 82 ، 87ـ88).
د. ادبیات اوستایى
زبان اوستایى كه در ایرانویج ، سرزمینى از نواحى شرق ایران (احتمالاً خوارزم، یا مرو و یا بلخ)، بدان سخن مى‌گفته‌اند , زبانى است كه كتاب دینى زردشتیان، اوستا ، بدان نوشته شده است. از این زبان جز كتاب اوستا و آثار وابسته به آن اثر دیگرى برجاى نمانده است. قدیم‌ترین آثار این زبان به سده‌هاى دهم.- هشتم ق.م تعلّق دارد، امّا به سبب اهمّیت سنّت شفاهى، كتاب اوستا تا سدة چهارم.م مكتوب و مدوّن نشده بود. در این تاریخ، مقارن پادشاهى شاپور ساسانى (309ـ379 م) (كلنز، همان‌جا)، و پس از رسمیت یافتن دین زردشتى، این مجموعه با خطّى مخصوص به نام «دین‌دبیرى» (=.خطّ دینى)، كه به همین منظور از روى خطّ فارسى میانة كتابى و خطّ پهلوى زبورى ابداع شده بود، با تلفّظ موبدان اواخر دورة ساسانى به كتابت درآمد .
اوستا یى كه امروز در دست است و به صورت دست نوشته از 1278م به بعد استنساخ شده است , در حدود یك سوم یا یك چهارم اوستاى دورة ساسانى است. اوستا ى مكتوب روزگار ساسانیان، بنابر كتاب دینكرد (كتاب 8 ، فصل 1 ، بند 17-7 ) در 21 نَسْك (=.باب) تدوین شده بود. این كتاب تألیف عظیمى بود، دربر دارندة مطالبى دربارة ـ پیدایش جهان و رستاخیز، نجوم و پزشكى، زندگى زردشت و تاریخ انسان، حماسه‌ها و اسطوره‌هاى كهن و مجموعه‌اى از دانستنیهاى گوناگون. ـ همة اوستا از نظر زبان یكدست نیست. این تفاوت را مى‌توان ناشى از اختلاف گویشى یا قدمت بعضى از بخشهاى آن دانست.
متنهاى اوستایى را براساس قدمت زبانى و ویژگیهاى دستورى و زبان‌شناختى و نیز از دیدگاه آموزه‌هاى بنیادى و محتواى مذهبى مى‌توان به دو دستة اوستا ى گاهانى و اوستا ى متأخّر بخش كرد:
1. اوستا ى گاهانى.. متنهاى گاهانى، كه در حدود یك ششم از اوستا ى موجود را دربر مى‌گیرد، تنها مأخذ معتبر درخصوص زندگى زردشت است و در مجموع آموزة خالص بنیانگذار آن را باز مى‌نماید. اوستا ى گاهانى شامل این بخشهاست:
الف. گاهان ( گاتها یا گاثاها ) قدیم‌ترین بخش اوستا ظاهراً سرودة خود زردشت مشتمل بر هفده سرود است كه در اوستا ى كنونى جزئى از یسنا ست. اشعار گاهان هجایى است و از نظر ساختمانى با اشعار ودایى مشابهت دارد. متأسّفانه ناآشنایى كامل با اندیشه‌هاى زردشت (مانند رابطة خاصّ انسان و داناى همه چیز)، مشكلات دستورى (صرفى و نحوى)، ابهامات واژگانى و پیچیدگى زبان شعر موجب شده است كه اوستاشناسان در فهم و ترجمة گاهان با دشوارى مواجه شوند. ترجمه گاهان به زبان فارسى میانه (=.پهلوى) نیز كمك چندانى به فهم بهتر آن نمى‌كند. به نظر گرشویچ ، به رغم این دشواریهاى زبانى، عقاید رفیع و والاى زردشت از میان این اشعار غنایى دینى،كه براى بیان اندیشه‌هاى روشن و انسانى و تحوّلى در اندیشه، در قالبى زیبا و لطیف سروده شده، مشهود است. گاهان را به پنج «گاه» (=.بخش) تقسیم كرده‌اند و هر «گاه» داراى فصلهایى به نام «ها » است.
ب. «یسنهاى هفت‌ها».. این بخش، كه به نثر است و پس از گاهان قدیم‌ترین بخش اوستا را شامل مى‌شود، «یسْنهاى هَپْتَنگهایتى » یا «یسْنهاى هفت فصل» نیز نامیده مى‌شود و مشتمل بر یسْنْهاى 35 تا 41 است.
ج. دعاهاى یسن 27 . در این بخش از اوستا ى گاهانى متن دعاهاى معروف زردشتى نظیر اَهُونَوَر ، اَشِمْ وُهُو و ینْگهِه هاتام آمده است.
2. اوستا ى متأخّر.. این بخش از اوستا تقریباً پنج ششم تمامى كتاب مقدّس زردشتیان را دربر مى‌گیرد و اوستاى جوان نیز نامیده مى‌شود. در این بخش، گرچه دشواریهاى زبانى كمترى وجود دارد، لكن با اشكالات بسیارى در فهم متن روبه‌رو مى‌شویم كه حاصل تلفیق عقاید پیش از زردشت با گفته‌هاى او و جذب عناصرى از آیینهاى گوناگون در دین زردشتى به سبب گسترش آن در نواحى مختلف ایران است. اوستا ى متأخّر بازنماى دین زردشتى متأخّر و به طور كلّى نمایندة تفكّر مذهبى ایران پیش از اسلام است. دربارة تاریخ تألیف و تدوین آن نمى‌توان به یقین سخن گفت. امّا احتمال دارد كه یشْتهاى كهن، یعنى قدیم‌ترین بخش اوستا ى متأخّر، به سدة هشتم یا نهم ق.م تعلّق داشته باشد (بویس، تاریخ آیین زردشتى ، ج. I ، ص 19 ). اوستا ى متأخّر بخشهاى زیر را شامل مى‌شود كه از آن میان فقط ارزش ادبى یشتها را با گاهان مى‌توان سنجید و دیگر بخشهاى آن ارزش ادبى چندانى ندارد:
الف. یسْنا .. یسن به معنى «ستایش و نیایش»، مشتمل بر دعاها و سرودهاى دینى و ذكر ایزدانى كه براى شركت در مراسم یسْنَه یا یسنا خوانده مى‌شوند و نثارهایى كه به آنان تقدیم مى‌شود. این بخش از 72 «ها» (=.فصل) تشكیل شده و هر «ها» شامل بندهایى با اندازه‌هاى متفاوت است. گاهان و «یسنهاى هفت‌ها» در میان یسنها جاى دارند؛ از این‌رو، این بخش 48«ها» را دربر مى‌گیرد.
ب. ویسْپْرَد . به معنى «همة ردان» (=.سروران)، شامل 24 «كرده» (=.فصل) و مطالب آن اغلب برگرفته از یسْنها و مكمّل آنهاست. كه به خصوص در اعیاد مذهبى مانند گاهنبارها (=.جشنهاى فصلى) خوانده مى‌شود.
ج. خُرده اوستا . این مجموعه، كه اوستاى كوچك نیز نامیده مى‌شود، دربر دارندة دعاها و نیایشهاى كوتاه مخصوص دینور زردشتى دربرابردعاى‌خاصّ روحانیان است. آذربادمَهْرَسْپندان، موبد موبدان زمان شاپور دوم ساسانى، این مجموعه را مدوّن كرد و مهم‌ترین بخشهاى آن عبارت است از: نیایش، سى روزه و آفرینگان یا دعاهایى كه همراه با اهداى نذورات خوانده مى‌شود (تفضّلى، ص 43).
د. وندیداد . صورت قدیم‌تر واژة وندیداد، ویدیوداد به معنى «قانون جدایى و دورى از دیوان» است. این كتاب در 22 فَرگَرْد (=.بخش) تدوین شده و در حقیقت رسالة عملیه‌اى است به صورت پرسش و پاسخ (اهورَمزدا به پرسشهاى زردشت پاسخ مى‌دهد). وندیداد نوزدهمین نَسْك از اوستاى دورة ساسانى و یگانه نسكى است كه از آن دوران به صورت كامل به دست ما رسیده است. پرسشهاى وندیداد در باب قوانین تطهیر و كفّارة گناهان است. چند داستان اسطوره‌اى نظیر داستان جم (فرگرد 2) و بخش جغرافیایى مشروحى دربارة سرزمینهاى گوناگون (فرگرد 1) از دیگر بخشهاى وندیداد است. گرشویچ این بخشِ اوستا را مهم‌ترین بخش آن و مرجعى آگاهى دهنده دربارة واقعیتهاى زندگى باستانى شرق‌ایران مى‌داند.
ه... یشْتها * . یشت به معنى «ستایش و نیایش» و از نظر لغوى هم‌ریشه با واژة كهن یسْن و واژه‌هاى «جشن» و «ایزد» در زبان فارسى است. این بخش شامل 21 یشت است و هر یشت به چند كرده (=.بخش) تقسیم مى‌شود. تفاوت یشْتها با یسنا در مضامین آنهاست. یسْنْ نیایشهایى عام براى آیینهاى مختلف ستایش و یشت سرودهایى در ستایش ایزدان است. یشتها از نظر كمّیت و قدمت یكسان نیستند (كریستنسن، مزداپرستى در ایران قدیم ، ص 55 به بعد). هر یشت بزرگ (از جمله یشت 5، 8، 10، 13، 17، 19) كه داراى بخشهاى كهن است معمولاً شامل وصف، مدح و به یارى خواندن ایزدى است كه آن یشت بدو اختصاص دارد و در جاى جاى آن اسطوره‌ها و حوادث تاریخى به صورت ضمنى و بسیار فشرده و مبهم یاد مى‌شود. مى‌توان گفت كه بخشى از تمامى یشتها موزون است. برخى ایران‌شناسان وزن آن را هجایى (براساس شمار هجاها در هر مصراع)، و گروهى دیگر ضربى (براساس تكیه) مى‌دانند (لازار، «وزن اوستاى متأخّر»، ص. 284 ؛ همو «تصنیف و وزن در یشتهاى اوستا »، ص. 228-217 ). برترى یشتها بر دیگر بخشهاى اوستا به سبب پویایى و شاعرانه بودن آن است كه با ویژگى آیینى و دینى دیگر بخشهاى اوستا همخوانى ندارد. ایزدان در یشتها از مهارتها و ویژگیهاى حماسى و جذّابى برخوردارند و با زبانى شاعرانه وصف شده‌اند. مثلاً مهر یشت، در 35 كرده، اثرى برجسته و بدیع از نظر توانایى توصیف و تشبیهات شاعرانه و صوَر خیال در ادبیات متقدّم هند و اروپایى است. قرینه سازى در نقل روایتهاى اساطیرى و حماسى مانند نبرد تیشتر با دیو «اپوش» در تیشتر یشت و كاربرد دو مجموعة متفاوتِ اسامى و افعال براى موجودات اورمزدى و اهریمنى از دیگر ویژگیهاى یشتها است .
علاوه بر متنهاى نسبتاً مشروحى كه نام برده شد، متنهاى كوتاه ترى نیز در شمار متنهاى اوستاى متأخّر جاى دارند كه عبارت‌اند از هیربدستان و نیرنگستان ؛ هادُخت نَسْك ، اَوْگمَدَیچا ؛ وَیثا نَسْك؛ آفرین پیغامبر زردشت؛ وِشْتاسْپ (=.گشتاسب) یشت و شمارى واژه و جملة اوستایى موجود در فرهنگ اویم ، شایست نشایست ، پرسشنیها و غیره آخرین بخش اوستاى متأخّر را تشكیل مى‌دهد (براى آگاهى از زبان و ادبیات اوستایى، نك: گرشویچ، همان، بند 43-16 ؛ تفضّلى، ص33ـ72؛ زرشناس، زبان و ادبیات ایران باستان ، ص21ـ31).
در میان متنهاى موجود اوستایى، گاهان و یشتها ارزش ادبى خاصّى دارند. این دو بخش اوستا ، كه منظوم‌اند، از نمونه‌هاى والاى ادبیات متقدّم هند و اروپایى و داراى ارزش ادبى درخور توجّهى‌اند.
نویسنده: زهره زرشناس
