کانی چیست؟
کانی‌ها در آغاز به همان صورت که از پوسته زمین به دست می‌آمدند، به کار می‌رفتند. برخی از این کانی‌ها که بلورهای ظریف و پایدار در برابر فرسایش داشتند، پس از صیقل کاری و تراش خوردن، به عنوان آرایش به کار می‌رفتند. به این کانی‌ها، سنگ‌های قیمتی یا جواهر می‌گوییم. الماس، فیروزه، یاقوت کبود، زمرد، زبرجد، لعل، چشم گربه، عقیق، مروارید و دُرّ کوهی از مهم‌ترین کانی‌های گران‌بها هستند.
کانی، ماده‌ایی است طبیعی، جامد و غیر آلی که در ترکیب سنگ‌های پوسته زمین یافت می‌شود و دارای فرمول شیمیایی و ساختمان اتمی مشخص است. برخی کانی‌ها از یک عنصر خالص و بسیاری از آن‌ها از دو یا چند عنصر درست‌شده‌اند. واژه کانی از واژه فارسی کان گرفته شده است که به آن سنگ معدن نیز گفته می‌شود.
کانی به ماده‌ای می گویند که به طور طبیعی از معدن (کان) به دست می‌آید و معدن بخشی از پوسته زمین است که در آن به اندازه چشم‌گیری، کانی یافت می‌شود. موادی مانند شیشه، چینی، آلیاژهای گوناگون که انسان آن‌ها را ساخته است و موادی مانند مروارید، صدف، استخوان، عاج و بسیاری دیگر که جانداران می‌سازند، کانی نیستند. کانی‌ها از نظر فیزیکی و شیمیایی اجسام طبیعی و همگن هستند که تقریباً منحصراً به صورت بلور و یا لااقل توده بلورین حاوی ذرات ظریف و ریز تا درشت تشکیل می‌گردند.
با توجه به همگن بودن شیمیایی کانی‌ها، ترکیب آن‌ها را می‌توان به وسیله فرمول نشان داد. برای معرفی کانی‌ها علاوه بر فرمول آن‌ها، تمام خواص فیزیکی مانند خواص نورانی، الکتریکی، مقاومت، سختی و بالاخره خاصیت بلورشناسی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد. اساس مطالعه این خواص موضوع کانی‌شناسی عمومی را تشکیل می‌دهد.
انسان‌های گذشته از کانی‌ها چه استفاده‌ای می‌کردند؟
یونانی‌ها نخستین ملتی بودند که جنبه علمی کانی‌ها را بررسی کردند مثل تالس ملطی که 485 سال قبل از میلاد به خاصیت کهربایی کانی‌ها اشاره کرد. مصریان قدیم شش هزار سال قبل از میلاد در صحرای سینا فیروزه را به خاطر رنگ زیبایش استخراج می‌کردند. انسان‌های عهد حجر، سنگ آتشزنه را که دارای سطح شکست تیز است، به عنوان چاقو و سرنیزه، جهت تراشیدن چوب و تهیه نوک‌تیز کمان به کار می‌برند.
علاوه بر تفریت که دارای سطح شکست منحنی شکل است برای تهیه تبر و از سنگ آتشزنه و پیریت جهت تهیه آتش استفاده می‌کردند. عهد حجر زمانی خاتمه یافت که انسان توانست در نتیجه تجارب گوناگون از مس و قلع آلیاژی به نام مفرغ یا برنز تهیه کند. در طی عهد برنز بشر قرن‌ها تجربه اندوخت تا سرانجام حدود 1000 سال قبل از میلاد مسیح به کشف و تهیه آهن توفیق یافت.
به روایت دیگر حدود 2700 سال قبل عصر مفرغ آغاز شد که در این عصر انسان ابزار خود را از این آلیاژ تهیه می‌نموده است. حدود 3000 سال ق.م مصری‌ها از ذوب سیلیس، شیشه تهیه نمودند و قرن‌ها پیش از میلاد مسیح چین‌ها در فسیل‌ها از کائولن ابزار چینی می‌ساخته‌اند. در طول تاریخ اطلاعات بسیاری در رابطه با چگونگی شکل‌گیری، جنس، ساختمان و سایر خصوصیات کانی‌ها به دست آمده است.
انواع کانی‌هاکانی‌های رسوبی:
از ته‌نشین شدن گل و لای در آب رودها، دریاچه‌ها، دریاها به وجود می‌آید. از کانی‌های مهمّ این گروه می‌توان به کانی‌های رسی اشاره كرد، از سنگ‌های معروف این دسته می‌توان سنگ گچ و ماسه‌سنگ را نام برد.
کانی‌های آذرین:
از سرد شدن ماگما (مواد مذاب فوران شده‌ی آتشفشان) به وجود می‌آید. از مهم‌ترین کانی‌های آذرین می‌توان به سیلیس و سیلسکات‌های فلز دار اشاره كرد؛ از سنگ‌های شناخته‌شده‌ی این گروه می‌توان به عقیق و گرانیت (سنگ خارا) اشاره نمود.
کانی‌های دگرگون:
همان طور كه از اسم آن‌ها پیداست از دگرگون شدن و تغییر حالت کانی‌های دیگر به وجود می‌آیند. از کانی‌های مهمّ این دسته می‌توان به گارنت و گرافیت اشاره كرد و از سنگ‌های معروف این گروه الماس و یاقوت را می‌توان نام برد. الماس سخت‌ترین کانی است که از فشار و حرارت زیاد روی کربن ایجاد می‌شود و سنگ دربر گیرنده آن کیمبرلیت است.
کاربرد کانی‌ها:
بعضی از کانی‌ها به دلیل زیبایی در جواهر سازی كاربرد دارند، مثل الماس، زمرّد و یاقوت.
از کانی‌های آهن و از کانی ماینتیت آهن و از كانی بوكسیت آلمینیوم استخراج می‌شود.
از کانی‌هایی مانند كوارتز و یاقوت در صنعت استفاده‌های زیادی می گردد. در ساختن دستگاه‌های لیزر از بلور یاقوت استفاده می‌شود و از بلور كوارتز در ساعت‌سازی استفاده می گردد.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان
تنظیم: مریم فروزان کیا
