سیزده بدر
ایرانیان باستان سیزدهم هر ماه خورشیدی را «تیر روز» نامیده و متعلق به فرشته تیر یا «تیشتر» (الهه باران) می‌دانستند. آن‌ها پس از 12 روز جشن و شادی به یاد 12 ماه سال، روز سیزدهم نوروز را به باغ، صحرا و مناطق خارج از شهر رفته و شادی می‌کردند.
ایرانیان پیش از نوروز انواع دانه‌ها را می‌کاشتند و هر دانه‌ای که طی این دوازده روز، بیشتر رشد می‌کرد آن را برای کاشت همان سال به‌کار می‌بردند. آنان فرض را بر این می‌گرفتند که اگر روزهای نوروز به اندوه بگذرد همه سال به اندوه می‌گذرد و اگر آن را به شادی سپری کنند تا آخر سال شاد خواهند بود؛ به همین دلیل تمام روزهای پایانی اعیاد را به شادی سپری می‌کردند.
ایرانیان در این روز سبزه‌های خود را به نشانه سبزی، شادابی و برکت به آب روان سپرده و نوروز را به پایان می‌رساندند. گره زدن سبزه و به آب سپردن آن بخشی از آداب روز سیزدهم فروردین ماه است؛ به این امید که این دانه‌ها همراه آب روان موجب باروری کشتزارها گردد. امروزه که آب روان در شهرهای بزرگ کمتر دیده می‌شود سبزه‌ها سر از کشتزار در می‌آورند؛ اما برخی هنوز بر این باورند که باید سبزه را در دشت و طبیعت بکارند تا زمین از وجود آن بارورتر شود و قبل از هر کاری دختران مجرد گره‌ای به آن بزنند تا به میمنت برکت آن بختشان باز شود!
گره زدن سبزه از کارهای رایج این روز می‌باشد و نشان از این عقیده است که مشی و مشیانه (آدم و حوا از نظر ایرانیان) روز سیزده فروردین زندگی خود را آغاز کردند و پایه ازدواج خویش را با گره زدن چمن بنیاد نهادند. از همین رو این کار به یکی از سنت‌های کهن سیزده نوروز تبدیل شده است. بنابراین اعتقاد به نحسی این روز هیچ جایگاهی در فرهنگ کهن ایرانی ندارد و عده‌ای آن را به فرهنگ اعراب جاهلی نسبت می‌دهند. چون در بین بسیاری از اقوام این اعتقاد خرافی که برخی اعداد را نحس می‌دانند وجود دارد و اعراب جاهلی هم پیش از اسلام عدد 13 را نحس می‌دانسته‌اند.
امروزه نیز با این که رسم به طبیعت رفتن در سیزده فروردین هنوز پابرجا مانده؛ اما برخی دیگر از آداب و رسوم نیز به آن اضافه شده که خیلی از مردم هنوز به آن پایبند هستند. البته برخی مردم ایران مانند اهالی خرم آباد و یا بعضی از اقوام لر، به جای روز سیزدهم در روز چهاردهم فروردین به طبیعت می‌روند چون معتقدند که باید در روز سیزدهم اهالی غیر بومی به طبیعت رفته و آن‌ها که بومی هستند یک روز پس از آن‌ها شادی کنند؛ به این ترتیب روز سیزدهم را که به سیزده غریب نامیده می‌شود در خانه می‌مانند.
خوردنی‌های سیزده
بیشتر مردم شاید بدون این که خودشان بدانند برخی سنت‌ها را در این روز اجرا می‌کنند که قدمتی چندین هزارساله دارد؛ آنان از روز دوازدهم فروردین در تدارک تهیه ناهار و خوراکی‌های روز سیزده هستند، مانند آش رشته که باید از شب قبل، تمام حبوبات آن را پخته و آماده کرد تا آن را در دشت و بیابان روی آتش بار گذارند. دمی باقلا، دمی بلغور هم بیشتر از خوردنی‌های وقت ناهار تهرانی‌ها به شمار می‌آید. اما در شهرهایی که کمتر صنعتی است و مردم راحت‌تر به دامان طبیعت بکر دسترسی دارند، استفاده از گیاهان محلی به یک رسم تبدیل شده است.
مردم بعضی از مناطق ایران معتقدند روز سیزده باید با گیاهان صحرایی غذا پخت؛ مثلاً در خراسان آشی با سبزی‌های صحرایی بار می‌گذارند. سمنو یا حلوا نیز باید در سفره سیزده به در باشد. شمالی‌ها نیز انواع حلواها را در سفره خود جای می‌دهند. از آنجا که کباب همیشه پای ثابت تفریحات ایرانی‌هاست، به سیخ کشیدن کباب کوبیده و جوجه نیز گویی مخصوص این نوع از تفریحات مردم شده. زمانی که قربانی کردن گوسفند مانند امروز هزینه بر نبود، مردم شمال در جشن تشتر، گوسفند قربانی می‌کردند.
آن‌ها توجه داشتند گوسفندی که در سیزده می‌کشند باید یک‌دست سفید یا سیاه و بدون لکّه باشد. در بیجار رسم است که برای ناهار سیزده به در، کوفته می‌پزند. کاهو و سکنجبین هم از واجبات سیزده به در است که زنان خانواده سکنجبین را ترش و یا آن را طبق ذائقه اهالی خانه، شیرین درست کرده و با کاهو می‌خورند. مردم برخی از استان‌ها مانند بروجرد و فارس نیز در این روز همراه خود سیزده تخم مرغ پخته و سیزده گردو می‌برند و ناهار، پلو با تخم مرغ و گردو می‌خورند. بعضی هم معتقدند هر چه آجیل و شیرینی در طول ایام عید خورده نشده باید آن را در این روز تمام کنند!؟
بازی‌های سیزده
بازی کردن در روز طبیعت آن هم با خانواده موجب ایجاد شادی و نشاط می‌شود که بخش مهمی از برنامه‌های این روز به حساب می‌آید. هر چند که امروزه، دوچرخه سواری و توپ بازی جای کشتی‌های دو نفره، چوب بازی و بسیاری دیگر از بازی‌ها را در شهرهای صنعتی گرفته؛ اما هنوز هم در استان‌هایی مانند آذربایجان غربی، شیراز و کردستان، بازی‌های محلی آن هم در دشتی بزرگ با انتخاب چند نفر از هر خانواده که با هم به دشت آمده‌اند، اجرا می‌شود. بازی‌هایی مانند هفت سنگ، زو و...
در نهایت این که طبیعت همیشه برای مردم ایران مقدس بوده و هست؛ به همین دلیل ایرانیان در هر کجا این روز شاد را سپری می‌کردند، گونه‌ای با طبیعت برخورد داشتند که ردی از آنان باقی نمی‌ماند. آنان طبیعتی که در آن مستقر شده بودند را همان طور دست نخورده و بکر باقی می‌گذاشتند و روز را به پایان می‌رساندند. اکنون نیز همگی ما باید برخوردی صحیح با طبیعت داشته باشیم تا برای آیندگان درختانی سبز باقی بماند و آنان نیز جایی برای گذراندن سیزدهمین روز سال نو داشته باشند.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مریم عرفانیان
تنظیم: مریم فروزان کیا
