نائب فاعل

اهداف درس:

1- آشنایی با فعل مجهول و نائب فاعل

2- تبیین نحوۀ ساختن فعل مجهول از فعل معلوم

3- بیان عوامل حذف فاعل

فعل مجهول و نائب فاعل:

فعل مجهول فعلی است که فاعل نداشته و نائب فاعل جانشین آن شده است. مانند: اُکِلَ التّفاحُ

نحوۀ ساختن فعل مجهول:

برای ساختن فعل مجهول ابتدا فاعل را از جمله حذف کرده سپس فعل چنان چه ماضی باشد به وزن « فُعِلَ » و چنان چه مضارع باشد به وزن « یُفعَلُ » برده می شود، در پایان مفعول جایگزین فاعل می شود و اعراب فاعل را می گیرد مانند:

شَرِبَ سعیدٌ الماءَ  شُرِبَ الماءُ

یشرب سعیدُ الماءَ  یُشرَبُ الماءُ

نکته:

چنانچه فاعل و مفعول از لحاظ مذکر و مؤنث بودن با یکدیگر اختلاف داشتند، پس از حذف فاعل، فعل باید متناسب با نائب فاعل تغییر کند مانند:

أکل علیٌّ تفاﺣﺔً أُکِلَت تفاﺣﺔٌ

نکتۀ دیگر اینکه تنها افعال متعدی می توانند مجهول شوند و افعال لازم قادر نیستند به فعل مجهول تبدیل شوند.

تمرین: فعل مجهول و نائب فاعل را در آیات و احادیث زیر ببینید:

القرآن الکریم: إنّما المؤمنون الذّین إِذا ذُکِرَ اللهُ وَجِلَت قُلوبُهم و إذا تُلِیَت علیهم آیاتهُ زادتهُم ایماناً و علی ربّهم یتوکّلون.

الرسول الأعظم (ص): خَیرُ أمَّتی مَن إذا سُفِهَ علیهم إحتمَلوا و إذا جُنِیَ علیهم غفروا و إذا أُوذوا صَبَروا.

مهمترین عوامل حذف فاعل :

1-  شناخته شده نیست: «سُرِقَ البیتُ » دزد را نمی شناسیم.

2- گوینده قصد پنهان نام آن را دارد: «قُتِلَ الحسین (ع)»  به دلیل تنفر، از ذکر آن خودداری می کند.

3- شهرت فاعل سبب عدم ذکر نام آن می شود: «خُلِقَ الإنسان » همه می دانند که « الله » خالق آن است.

4-  اهمیت ندارد بلکه مفهوم جمله مورد نظر است: «إذا حیّیتُم ﺑﺗﺤﻳﺔٍ فحّیوا بأحسن منهاً »  مهم نیست چه کسی به شما سلام می کند بلکه منظور این است هر کس به شما سلام کرد شما بهتر از آن را پاسخ دهید.

راهنمایی:

همان طور که در حدیث بالا مشاهده کردید چنانچه نائب فاعل بعد از یک حرف جر واقع شده بود مانند (سُفِهَ علیهم/ جُنِیَ علیهم)، جار و مجرور (علیهم) را نائب فاعل و محلاً مرفوع می گیریم.

گروه مدرسه اینترنتی سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی