جملۀ فعلیه ، فعل و فاعل

اهداف درس :

1- آشنایی با جملۀ فعلیه

2- آشنایی با فعل و فاعل و اعراب آن

3- آشنایی با انواع فاعل

جملۀ فعلیه چیست؟

جملۀ فعلیه جمله ای است که با فعل شروع شده و از دو رکن اصلی « فعل » و « فاعل » تشکیل می شود و در زبان عربی، اصل چنین است که ابتدا فعل و سپس فاعل در جمله می آید.

فاعل همیشه مرفوع است. مانند : ذهب علیٌّ

نکته :

باید دقت داشت که فعل از لحاظ « مذکر و مؤنث » بودن تابع فاعل خود می باشد مانند :

مذکر : جاء سعید من المدرﺳﺔ

مؤنث : جاءت ﺣﻟﯾﻣﺔ من المدرﺳﺔ

چنانچه فاعل مؤنث حقیقی (جاندار) بود فعل و فاعل پشت سر هم آمده بودند، لزوماً فعل به صورت مؤنث می آید مانند: « ذهبت المرأة »

اما اگر فاعل مؤنث مجازی (غیر جاندار) بود یا میان فعل و فاعل با کلمۀ دیگری فاصله افتاد، جایز است فعل به صورت مذکر و یا به صورت مؤنث آید مانند : « طلع / طاعت ﺍﻟﻧّﺠﻣﺔ » و « مسافر / مسافرت الیوم ﻓﺍﻃﻣﺔ »

فاعل و انواع آن :

فاعل مرفوع است و باید گفت سه نوع است:

1- اسم ظاهر : یعنی به صورت یک کلمۀ جداگانه بعد از فعل در جمله بیاید مانند: ضحک الطفلُ

2- ضمیر بارز : یعنی فاعل به صورت ضمیر متصل به فعل ظاهر شود مانند: ضحکتُ / ضحکوا

3- ضمیر مستتر : زمانی که فاعل خود را ظاهر نسازد و ما با توجه به صیغۀ فعل ، فاعل را تشخیص دهیم مانند: ضَحِکَت که با توجه به صیغۀ آن در می یابیم فاعل آن « هی » است که به آن « فاعل مستتر » می گوئیم.

نکته :

چنانچه فاعل، اسم ظاهر باشد فعل همیشه به صورت مفرد می آید مانند:

دخل الطالبُ / دخل الطالبان / دخل الطالبون

تمرین : انواع فاعل را در آیات و احادیث زیر ببینید:

- القرآن الکریم : قُل هو الله أحد  فاعل قُل : « أنتَ مستتر »

-  الإمام علی ( ع ) : لو خلصت النیّات لَزَکتِ الأعمالُ  فاعل : « اسم ظاهر »

-  القرآن الکریم : سلامٌ علیکم بما صَبَرتُم فنعم عُقبی الدّار فاعل تُم : « ضمیر بارز »

نکته :

گاهی فاعل به صورت مؤول به صریح* می آید، مانند : « بَلَغَنی أنَّک نَجَحتَ فی الإمتحان » که « أنَّک نَجحتَ » تأویل به مصدر می رود( تبدیل به مصدر می شود ) و صیغۀ فعل به صورت ضمیر به اسم می چسبد: « بَلَغَنی نَجاحُک »که ما « نجاحُک » را به عنوان فاعل در نظر می گیریم.

* مؤول به صریح یعنی به جای آمدن اسم در جمله، « حرف مشبهه و اسم و خبرش » آمده و جایگزین فاعل شده است.

گروه مدرسه اینترنتی سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی