ثلاثی مزید (قسمت دوم)
اهداف درس:
- آشنایی با باب های افتعال، انفعال، تفعّل و استفعال
- بیان ویژگی ها و معانی هریک از باب های مذکور
- تطبیق قواعد با مثال
پیش از این در بحث ثلاثی مزید (قسمت اول) درباره باب های افعال، تفعیل و مفاعله و معانی آن ها آموختیم اکنون قصد داریم به دیگر باب های ثلاثی مزید بپردازیم.
یکی دیگر از باب های ثلاثی مزید، باب افتعال است:
که وزن ماضی و مضارع و مصدر آن چنین است:
إِفتَعَلَ، یَفتَعِلُ، إفتعال
إکتسب، یکتسب، اکتساب
باب افتعال برای لازم کردن فعل به کار می رود که اصطلاحاً بدان می گویند: مطاوعه یعنی چنانچه قصد داشته باشیم فعلی را «لازم» کنیم به این باب می بریم مانند:
جمعتُ الناسَ فاجتمعوا (مردم را جمع کردم، پس جمع شدند.)
امر آن نیز همچون دیگر افعال صرف می شود و ویژگی خاصی در صرف آن وجود ندارد.
و امّا باب «إنفعال»:
یکی دیگر از انواع باب های ثلاثی مزید باب انفعال است: «إنفَعَلَ، یَنفَعِلُ، إِنفعال» اکنون فعل «صرف» را به این باب می بریم: «إنصرف، ینصرف، إنصراف»
باب انفعال نیز در معنای مطاوعه به کار می رود و به عبارت دیگر می توان گفت تنها معنای این باب، لازم کردن معنای فعل و یا مطاوعه است مانند: (کسرتُ الخشب فانکَسَرَ: چوب را شکستم، پس شکسته شد).
صرف امر آن نیز چنین است:
لِیَنصَرِف لِتَنصَرِف إِنصَرِف إنصَرِفی لِأَنصَرِف
لِیَنصَرِفا لِتَنصَرِفا إنصَرِفا إنصرفا لِنَنصَرِف
لِیَنصَرِفوا لِیَنصَرِفنَ إنصَرِفوا إنصرفنَ
باب بعدی، «تفعُّل» می باشد:
«تَفَعَّلَ، یَتَفَعَّلُ، تَفَعُّل»
«تصَرَّفَ، یتصَرَّفُ، تَصَرُّف»
باب تفعّل نیز غالباً در معنای مطاوعه به کار می رود مانند: أَدَّبتُه فتأَدَّب (او را ادب کردم، پس با ادب شد).
امر آن نیز همچون دیگر افعال صرف می شود فقط به هنگام صرف امر حاضر باید دقت کرد که چون اولین حرف آن بعد از حرف مضارع، متحرک است لذا نیازی به همزه نیست و یک مشابهت با صیغه ماضی آن دارد که اکنون مشاهده می کنیم:
لِیَتَصَرَّف لِتَتَصَرَّف تَصَرَّف تَصَرَّفی لِأَتَصَرَّف
لِیَتَصَرَّفا لِتَتَصَرَّفا تَصَرَّفا َصَرَّفا لِنَتَصَرَّف
لِیَتَصَرَّفوا لِیَتَصَرَّفنَ تَصَرَّفوا تَصَرَّفنَ
فعل امر حاضر باب «تَفَعُّل» تنها در حرکت آخر با صیغه ماضی خود تفاوت دارد یعنی حرکت آخر صیغه 1 ماضی این باب مضموم بوده حال آن که آخرین حرکت صیغه 1 فعل امر همین باب ساکن است و از همین طریق می توان نوع فعل- امر و ماضی آن را- شناسایی کرد.
نکته:
چنانچه دقت کرده باشید هیچ یک از این سه باب «افتعال، انفعال و تفعّل» مجهول نداشتند زیرا فعل مجهول ساختن یک ویژگی مهم دارد و آن این که تنها از فعل متعدی ساخته می شود و چون این سه باب در معنای «مطاوعه» به کار می روند لذا نمی توان از آن ها مجهول ساخت.
تمرین: افعال ثلاثی مزید را در آیات و جملات زیر ببینید:
- «أم إِتَّخَذَ مِمّا یخلق بنات» (إتّخَذَ: ماضی باب افتعال)
- «و اخرون مرجون لأمر الله إمّا یُعذّبهم و إمّا یتوب علیهم» (یعذّب: مکضارع باب تفعیل)
- «فقلنا اضرب بعصاک فانفجرت» (انفجر: ماضی باب انفعال)
- «إتّبعوا المرسلین اتّبعوا من لایسأ لکم أجراً» (إتّبعوا: فعل امر از باب افتعال)
- «خرج الناس إلی الصحراء للتنزّه» (تنزّه: مصدر باب تفعّل)
باب تفاعل:
باب بعدی که هفتمین باب ثلاثی مزید می باشد، باب تفاعل است:
«تفاعَلَ، یتفاعَلُ، تفاعُل» «تضارَبَ، یتضارَبُ، تضارُب»
این باب غالباً در معنای «مشارکت» به کار می رود مانند: (تعاون سعیدٌ و علیٌّ: سعید و علی به یک دیگر کمک کردند).
امر آن نیز مانند دیگر افعال صرف می شود و امر حاضر آن نیاز به همزه در ابتدای فعل ندارد.
و امبا مجهول آن:
ماضی مجهول:
تُضورِبَ تُضورِبَت تُضُورِبتَ تُضورِبتِ تُضورِبتُ
تُضورِبا تُضورِبَتا تُضورِبتُما تُضوربتما تُضورِبنا
تُضُورِبوا تُضُورِبنَ تُضورِبتم تُضوربتُنّش
مضارع مجهول آن نیز همچون مضارع معلوم- یتضارب- است با این تفاوت که حرف اول در مضارع مجهول، مضموم است. ماضی مجهول این باب چندان استعمال ندارد اما دانستن آن بی فایده نیست.
باب استفعال
و هشتمین باب ثلاثی مزید، «إستفعال» می باشد.
«إستَفعَلَ، یَستَفعِلُ، إستفعال» «إستَخرَجَ، یَستَخرِجُ، إستِخراج»
این باب در معنای «طلب» به کار می رود مانند: (أستغفر الله: از خداوند طلب بخشش می کنم): صرف فعل امر آن ویژگی خاصی ندارد و مانند دیگر افعال است.
ماضی مجهول: اُستُخرِجَ / اُستُخرِجا / اُستُخرِجوا /...
مضارع مجهول: یُستَخرَجُ / یُستَخرَجانِ / یُستَخرَجونَ /...
نکته: چنانچه فعل معتل اجوف واوی به این باب برود، حرف علله در ماضی و مضارع متناسب با حرکت آن تغییر کرده و در مصدر حذف شده، تبدیل به «ة» می شود مانند:
قَوَمَ، إستَقوَمَ، یَستَقوِمُ، إستِقوام، تبدیل می شود به: إستقام، یستقیمُ، إستقامة
چنانچه بخواهیم معانی باب هایی را که تاکنون آموخته ایم به طور خلاصه دسته بندی کنیم چنین می گوییم:
1- تعدیه : (افعال - تفعیل)
2- مشارکت: (مفاعله - تفاعل)
3- مطاوعه: (افتعال - انفعال - تفعل)
4- طلب: استفعال
تمرین: افعال ثلاثی مزید و معانی آن ها را در ایات و جملات زیر ببینید:
- «تَعاوَنوا علی البرِّ و التّقوی» (تعاوَنوا: فعل امر از باب تفاعل / مشارکت در یاری رساندن)
- «و لقد أریناه آیاتنا کلّها فکذّب و أبی» (کذّب: فعل ماضی از باب تفعیل / تعدیه: تکذیب کرد)
- «و اتّقوا یوماً ترجَعون فیه إلی الله» (اتّقوا: فعل امر از باب افتعال / مطاوعه: تقوا پیشه کردن)
- «و بَشّر الذین آمنوا و عملوا الصّالحات بأنّ لهم جنّات» (بشّر: فعل امر از باب تفعیل / تعدیه: بشارت دادن)
- «و ما کان إستغفار إبراهیم لأبیه إلّا عن موعدةٍ وعدها إیّاها» (إستغفار: مصدر از باب استفعال / طلب آمرزش)
- «و تلک القری أهلکناهم» (أهلکنا: ماضی از باب افعال / تعدیه: هلاک کردن)
- «إنّما یرید الله لیُذهب عنکم الرّجس أهل البیت (یُذهب: مضارع از باب افعال / تعدیه: بردن)
مطالب مرتبط:
مرکر یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده
تنظیم: سمیرا بادامستانی
