أفعال مدح و ذمّ

اهداف درس:

- آشنایی با افعال مدح و ذمّ و بیان ویژگی های آنان

- بیان ویژگی فاعل این افعال

- بیان ویژگی های اسم مخصوص افعال مدح و ذمّ

- بیان چگونگی ترکیب افعال مدح و ذمّ و جملات آن ها

بحث افعال مدح و ذمّ بحثی است که شاید تاکنون با آن سروکار نداشته اید امّا با دقتی بیش از پیش و همراهی گام به گام ما به آسانی آن را فرا خواهید گرفت.

اکنون با این افعال و ساختار جمله آن ها آشنا می شویم.

افعال مدح و ذمّ چهار تا هستند: «نعم، حبذّا، بئس و ساءَ» که «نعم و حبذّا» برای مدح و «بئس و ساءَ» برای ذمّ به کار می روند.

«نعم الرجل علیّ: علی چه بسیار مرد خوبی است» / «ساءَ قاضی أحکام الظّلم سعید: سعید چه بسیار قاضی بدی است نسبت به احکام ظلم»

آنچه قابل توجه است این است که این افعال به منظور مبالغه و اغراق در ستایش و یا مذمّت فرد مورد نظر به کار می رود.

ترکیب این جملات بدین شکل است:

نعم الفارس حامد: نعم: فعل مدح / الفارسُ: فاعل «نعم» و مرفوع / حامد: اسم مخصوص به مدح و مرفوع

بئس القائد موسی: بئس: فعل ذمّ / القائد: فاعل «بئس» و مرفوع / موسی: اسم مخصوص به ذمّ و مرفوع

اکنون به بیان ویژگی های این افعال می پردازیم:

آنچه به عنوان ویژگی های افعال مدح و ذمّ بیان کردیم در مثال های مذکور کاملاً نمایان است؛

«نعم الفارس حامدً»: نعم: فعل ماضی جامد/ الفارس: اسم ظاهر، فاعل «نعم» و مرفوع/ حامد: اسم مخصوص به مدح و مرفوع.

«بئس القائد موسی»: بئس: فعل ماضی جامد/ القائد: اسم ظاهر، فاعل «بئس» و مرفوع/ موسی: اسم مخصوص به ذمّ و مرفوع.

نکته:

1) در میان این افعال فعل «حبذا» اندکی متفاوت است؛ فعل «حبّذا» از فعل ماضی «حبَّ» و اسم اشاره ی «ذا» ترکیب یافته است و این اسم اشاره «ذا» فاعل آن می باشد.

2) نکته بعدی این که اسم مخصوص این فعل حتی اگر مثنی، جمع و یا مؤنث باشد باز هم این فعل شکل خود را به صورت مفرد و مذکر حفظ می کند. 

3) چنانچه اسم اشاره «ذا» حذف شود، اسم مخصوص فاعل آن قرار می گیرد مانند:

«حَبَّ فنُّ الرّیاضة»: حبَّ: فعل ماضی / فنّ: فاعل «حبّ»

4) نکته آخر در مورد «حبّذا» این است که می توان فعل «حبّذا» را که فعل مدح است با افزودن «لا» نافیهِ قبل از آن به یک فعل ذمّ تبدیل کرد: «لا حببذا المتکبّرُ»

و امّا ویژگی فاعل افعال مدح و ذم- به جز «حبذا»-:

مهم ترین ویژگی فاعل این افعال معرفه بودن آن است که یا از طریق گرفتن «ال» و یا از طریق مضاف واقع شدن کسب تعریف می کند.

- نعم الرّجل حمید؛ الرجل: معرفه به «ال».

- بئس قاضی السوء سعید؛ قاضی السوء: کسب تعریف از طریق اضافه شدن به اسم معرفه.

- ساء قاضی أحکام الظّلم وحید؛ قاضی أحکام الظّلم: کسب تعریف- قاضی- از طریق اضافه شدن به مضاف به کلمه دارای «ال».

تمرین:

1) کدام گزینه صحیح است؟

الف) نعم رجلٌ أخوک                                        ب) بئس مصیر الهاکلین المصیر

ج) بئس الحدیث حدیث جارک                          د) بئس شراباً خمراً

گزینه «ج» پاسخ صحیح است؛ در گزینه «الف» به جای آن که «رجل»- فاعل «نعم»- معرفه باشد نکره آمده، در گزینه «ب» نیز فاعل و اسم مخصوص جا به جا شده اند، در گزینه «د» هم که فاعل و اسم مخصوص به جای آن که مرفوع باشند منصوب آمده اند.

2) کدام گزینه نادرست است؟

الف) نعم الطاعة طاعتک                              ب) بئس أمّ الکبائر الکذب

ج) لا حبّذا العمل السّوء                          د) نعم مکانٌ الجامعة

پاسخ گزینه «د» است زیرا فاعل باید معرفه آید.

3) کدام گزینه نادرست است؟

الف) حبّذا المتخلّلون من أمّتی فی الوضوء:

حبَّ: فعل ماضی / ذا: اسم اشاره، فاعل «حبّ» / المتخلّلون: اسم مخصوص به مدح و مرفوع

ب) حبّذا الطالبه المجتهدة؛

حبّ: فعل ماضی / ذا: اسم اشاره، فاعل «حبّ» / الطالبه: اسم مخصوص به مدح / المجتهدة: صفت

ج) حبّذا الصّبر شیمةً لامریءٍ را                            مَ مباراة مولع بالمغانی

حبّذا: فعل مدح / الصبر: فاعل «حبّذا و مرفوع / شیمة: اسم مخصوص به مدح

د) ألا حبّذا لو لا الحیاءُ و ربّما                                      منحت الهوی ما لیس بالمتقارب

حبّ: فعل ماضی و جامد / ذا: فاعل / اسم مخصوص محذوف

«ذا» فاعل «حبّ» است امّا در گزینه «ج» «الصبر» را به عنوان فاعل در نظر گرفته که صحیح نیست.

و امّا ویژگی های اسم مخصوص:

نکته:

جملاتی که فعل مدح و ذم در ان ها به کار رفته 4 وجه دارند:

1) نعم الرجل علیٌ نعم الرجل: خبر مقدم / علّی: مبتدای مؤخّر

2) نعم الرجل علیٌّ نعم الرجل: خبر مقدم / علیّ: خبر برای مبتدای واجب الحذف که در اصل بوده: نعم الرجل هو علیٌّ

3) نعم الرجل علیٌّ نعم الرجل: خبر مقدم / علیّ: مبتدایی که خبرش محذوف است که در اصل بوده: نعم الرجل علیٌّ هو

4) نعم الرجل علیٌّ نعم الرجل: خبر مقدم / علیٌّ: بدل از فاعل و مرفوع

از میان 4 وجه بالا، مورد اول و دوم مشهورتر از دیگر موارد است.

تمرین:

- کدام یک از موارد زیر صحیح است؟

لف) ساء الصدیق صدیقُ الرّخاء: ساء الصدیق: خبر مقدم / صدیقُ الرّخائ: مبتدای مؤخّر

ب)نعم المطیع العبدُ الصّالح: نعم: خبر مقدم / المطیع: مبتدای مؤخر

ج) بئس الخلق الوشایة: بئس الخلق: مبتدا / الوشایة: خبر

د) نعم رأس الأسرة المحمدیة الرّسول (ص): رأس: مبتدا / الرّسول: خبر

- کدام گزینه در مورد اعراب «الطالبة» و «مریم» در عبارت «نعم الطالبةُ مریم» نادرست است؟

الف) فاعل و مرفوع- مبتدا و خبرش محذوف

ب) فاعل و مرفوع- عطف بیان و مرفوع

ج) سبب مدح و مرفوع- اسم مخصوص به مدح و مبتدای مؤخر

د) سبب مدح و مرفوع- خبر برای مبتدای محذوف

«مریم» اسم مخصوص به مدح است نه عطف بیان

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی