ساختمان دندان و شناخت آن
هر دندان دارای یک قسمت خارج از لثه به نام تاج و قسمت دیگری درون آرواره به نام ریشه می‌باشد که مرز بین این دو قسمت را گردن یا یقه دندان می‌نامند.
ریشه دندان در درون حفره‌ای از استخوان فک قرار گرفته که این استخوان از نوع نابالغ می‌باشد. تاج دندان از خارج به داخل شامل مینا، عاج، مغز است و ریشه دندان از خارج به داخل شامل سمان، عاج و مغز می‌باشد.
دندان بهترین نقش و سخت‌ترین ساختار را در فک انسان و بسیاری از جانوران مهره‌دار دارد. عمده ترین کاربرد دندان، تکه تکه و آسیاب کردن غذا‌ها می‌باشد. علاوه بر این، در انسان‌ها، نقش بسیار مهمی در تکلم و ادای صحیح کلمات ایفا می‌کند.
آشنائی با ساختمان دندان
همان‌طور که در شکل می‌بینید یک دندان سالم در ظاهر از دو قسمت عمده تشکیل شده تاج و ریشه. تاج قسمتی از دندان است که در دهان دیده می‌شود و ریشه قسمتی از دندان است که در داخل استخوان فک قرار دارد. ولی دندان در واقع از سه قسمت مجزا یعنی: مینا، عاج، پالپ یا مغز دندان تشکیل شده است.
ساختمان تاج
در تاج هر دندان از خارج به داخل سه لایه وجود دارد. مینا، عاج و مغز دندان.
مینای دندان:
قسمتی از تاج دندان که در دهان قابل مشاهده و لمس است مینا نامیده می‌شود؛ سخت ترین عضو بدن از لحاظ استحکام می‌باشد و حدود 97 درصد آن را مواد معدنی تشکیل می‌دهد که عمدتاً به صورت بلورهای هیدروکسی آپاتیت می‌باشند. ماتریکس آلی مینا فاقد کلاژن و حاوی پروتئین‌های ویژه‌ای به نام آمیلوژن و انملین است. ماتریکس مینا توسط سلول‌هایی به نام آمیلوبلاست سنتز ترشح می‌گردد که این سلول‌ها در مرحله تکامل جوانه دندانی در سطح مینا قرار دارند و چون پس از در آمدن دندان از بین می‌روند، مینا غیر قابل ترمیم است و هیچ‌گونه آسیب وارده به آن جداره جبران نمی‌گردد.
از نظر میکروسکوپی مینا از میله‌ها یا منشورهای مینایی تشکیل شده که از عمق به سطح قرار گرفته‌اند و در اطراف هر منشور مینا ناحیه غنی از مواد آلی به نام غلاف مینایی یا غلاف منشوری وجود دارد؛ ماده مینایی بین منشورهای مینایی را مینای بین منشوری می‌نامند.
آخرین محصول سلول‌های آمیلوبلاست در سطح مینا لایه ظریفی را تشکیل می‌دهد که کوتیکول مینا نامیده می‌شود. ضخامت این لایه متغیر بوده و در بعضی جاها تا 3 میلی‌متر می‌رسد. مینا به عنوان لایه‌ای محافظ برای عاجِ تاج دندان محسوب می‌شود.
عاج دندان:
قسمتی که در زیر مینا قرار گرفته و استحکام آن از مینا کمتر است. حجم اصلی دندان را تشکیل می‌دهد؛ همچنین بر خلاف مینا بافتی زنده بوده و در مقابل تحریکات حساسیت نشان می‌دهد که توسط پوششی از مینا در قسمت تاجی و الیاف نگهدارنده در قسمت ریشه پوشیده شده است. عاج بافت مینرالیزه‌ای شبیه استخوان دارد که در اطراف مغز دندان، هر تاج و ریشه، قرار گرفته و ضخامت عمده دندان را تشکیل می‌دهد.
مواد معدنی عاج عمدتاً از نمک‌های کلسیم به صورت بلورهای هیدروکسی آپاتیت می‌باشد که حدود 70 در صد وزن خشک آن را تشکیل می‌دهند. ماتریکس عاج حاوی الیاف کلاژن نوع I و کیکوز امینو گلیکان می‌باشد که توسط سلول‌های سازنده عاج (ادونتوبلاست) سنتز و ترشح می‌گردند. عاج از نظر فیزیکی سفت‌تر از استخوان و زرد رنگ می‌باشد.
عاج توسط سلول‌های ادونتوبلاست ساخته می‌شود و زاویه این سلول‌ها به نام زاویه تومز نامیده می‌شود. زاویه تومز در عاج، درون لوله‌های باریکی به نام لوله‌های عاجی قرار می‌گیرند و در سطح، رو به حفره مغزی تا پایان عمر ادامه می‌یابد. با پیشرفت سن بر ضخامت عاج افزوده می‌شود و از صحت حفره مغزی کاسته می‌گردد.
عاج ساخته شده در حد فاصل سلول‌های ادونتوبلاست و عاج معدنی شده که فاقد مواد معدنی می‌باشد، پیش عاج نامیده می‌شود. عاج، بر خلاف استخوان در صورت از بین رفتن سلول‌های ادونتوبلاستی برای مدت‌ها باقی می‌ماند و این امر حفظ دندان‌های فاقد مغز زنده را امکان پذیر می‌سازد. عاج به علت حضور زوایای تومز و انتهاهای عصبی آزاد در درون لوله‌های عاجی، بافتی حساس می‌باشد. همه تحریکات وارده به عاج به صورت درد دریافت می‌شود؛ به همین دلیل سطح عاج در تاج دندان توسط مینا و در ریشه توسط سیمان پوشیده شده است.
مغز دندان یا (پالپ) :
در وسط هر دندان حفره‌ای وجود دارد که حاوی اعصاب و رگ‌های خونی است این حفره در قسمت تاج، وسیع بوده و اطاقک پالپی و در قسمت ریشه، کانال ریشه‌ای نامیده می‌شود. در اصطلاح عامیانه به این قسمت عصب دندان نیز می‌گویند؛ در واقع عصب دندان قسمت جزئی از این بافت است. این قسمت شامل ماده زمینه‌ای، الیاف کلاژن ظریف، سلول‌های فیبربلاست، ماکروفاژ، پلاسما سل، لنفوسیت، رگ‌های خونی و رشته‌های عصبی می‌باشد که عروق و اعصاب از سوراخی در عمق ریشه به نام سوراخ راسی به درون مغز وارد می‌شوند.
در محیط مغز، سلول‌های سازنده عاج قرار گرفته‌اند. این قسمت غیر از اعصاب حسی زائده‌هایی به داخل عاج فرستاده که طراوت و رطوبت دندان را تأمین می‌کند. یک دندان تا هنگامی زنده است که مغز آن سالم باشد. هرگاه در اثر پوسیدگی، ضربه یا عامل دیگری به مغز دندان آسیب برسد، دچار دندان درد می‌شویم. گاهی آسیب وارده باعث مرگ مغز دندان نیز می‌گردد.
ساختمان ریشه
ریشه دندان از سه لایه تشکیل می‌شود که از خارج به داخل عبارت است از : سیمان، عاج و مغز دندان.
سیمان لایه نازکی است که در سطح خارجی ریشه دندان قرار دارد. بافتی شبیه استخوان که در سطح خارجی عاج را در ناحیه ریشه دندان می‌پوشاند. سیمان در نزدیکی یقه دندان نازک و در عمق ریشه ضخیم است. سیمان نزدیک یقه و همچنین سیمانی که در مجاورت عاج قرار دارند، فاقد سلول می‌باشد و به سیمان بی سلول مرسوم است.
ولی در بقیه جاها سیمان سلول دار بوده و حاوی سلول‌هایی به نام سمنتوسیت می‌باشد. به علت سیمان سازی، ضخامت سیمان با پیشرفت سن افزایش می‌یابد. در زیر سیمان عاج وجود دارد که ادامه همان عاج است که در قسمت تاج دندان بود. مغز دندان موجود در ریشه هم ادامه همان مغز دندان می‌باشد که روی آن را عاج پوشانده است. روی عاج در قسمت تاج دندان مینا و در ریشه سیمان قرار دارد. عروق و اعصاب از طریق سوراخ‌هایی که در انتهای ریشه دندان واقع هستند وارد مغز دندان می‌شوند.
قسمت‌های مختلف بافت‌های نگهدارنده شامل:
استخوان فک:
در استخوان هر فک حفراتی وجود دارد که دندان‌ها داخل آن‌ها قرار گرفته‌اند.
لثه:
لثه قسمتی از مخاط دهان می‌باشد که محکم به پریوست استخوان فک در فک فوقانی و تحتانی چسبیده است. اپی‌کلیوم لثه در سطح رو به حفره دهانی از نوع سنگفرشی مطبق شاخی است که بافت همبند زیرین آن دارای پاپی‌های بلندی می‌باشد. 
در سطح مجاور دندان، اپی‌کلیوم لثه ضخیم شده و به سطح مینا چسبیده است و سلول‌های اپی‌کلیال توسط اتصالات نیمه دسموزوم به این لایه متصلند. این اتصالات با پیشرفت سن به طرف ریشه عقب نشینی کرده و باعث نمایان شدن ریشه می‌گردند. لثه باید چسبندگی به دندان داشته باشد و اگر این چسبندگی به هر علتی کاهش پیدا کند باعث تجمع غذایی و انواع بیماری‌های لثه‌ای می‌شود. رنگ طبیعی لثه سالم صورتی است.
الیاف پریودنتال یا الیاف نگه دارنده:
این مورد باعث چسبیدن محکم دندان از قسمت ریشه به استخوان فک می‌شود. موقعی که لثه آسیب ببیند مواد غذایی و باکتری‌ها داخل این بافت شده ضمن تخریب آن باعث تحلیل استخوان اطراف ریشه می‌شوند و در نهایت باعث شل شدن دندان می‌گردد. آن وقت استخوان اطراف ریشه تحلیل می‌رود و پیوند ریشه با آن از بین رفته و دندان لق می‌شود.
