نیت کن و ثواب ببر!

نقش نیت درعبادات

اشاره

نقش نیت در عبادات در فرهنگ اسلامى، نیت نقش تعیین‏كننده‏اى در ارزش اعمال انسان ایفا مى‏كند.اما این‏كه سر این مطلب چیست، بخشى به فلسفه اخلاق و بخشى به حوزه‏هاى دیگر مربوط مى‏شود.از آن‏جا كه طرح بحث‏هاى گسترده و فنى در این مقال نمى‏گنجد، به اجمال به برخى آثار نیت اشاره مى‏شود.

شیعه و سنى حدیث‏شریفى از پیامبراكرم صلى الله علیه وآله نقل كرده‏اند كه آن‏حضرت فرمودند: «انماالاعمال بالنیات و لكل امرى‏ء ما نوى‏»¹ ; ارزش كارها به نیت است و هر كس متناسب با نیت‏خود بهره خواهد برد.البته، منظور از نیت این نیست كه انسان انگیزه خود را از انجام اعمال به زبان یا ذهن بیاورد و مثلا بگوید: من این كار را براى خدا انجام مى‏دهم، بلكه منظور این است كه انگیزه واقعى انسان از انجام عمل، رضاى خدا و یا رسیدن به پاداش‏هاى اخروى و یا دست كم، نجات از عذاب الهى باشد.براى روشن شدن مطلبى به این مثال توجه كنید: شخص میلیاردرى كه تمام ثروتش و یا بخش عمده‏اى از آن را صرف امور - به اصطلاح - عام المنفعه از قبیل: ساختن مدرسه، بیمارستان، پل و مانند آن كرده است، اگر نیتش از انجام این كارها صرفا این باشد كه مورد تشویق و تمجید مردم قرار گیرد، طبق حدیث‏شریفى كه بیان شد، مزدش را دریافت كرده است.

براساس فلسفه اخلاق اسلامى، ارزش عملى كه در آن نیت‏خدایى وجود نداشته باشد، در حد صفر است و اگر چنانچه عبادت واجبى با انگیزه خودنمایى انجام شود، ارزش آن زیر صفر است; زیرا علاوه بر این‏كه، اصل عبادت باطل است، عذاب اخروى هم به دنبال دارد.این مساله با فرهنگ عمومى مردم دنیا، به ویژه غیرمسلمان‏ها، تناسب و سازگارى ندارد.به بیان دیگر، آنها نمى‏توانند این مطلب را بپذیرند كه خدمات فراوان یك شخص به مردم جامعه، به صرف این‏كه انگیزه الهى در كار نبوده است، هیچ و پوچ انگاشته شود.

از نظر آموزه‏هاى دینى اگر فردى براى كسب محبوبیت در اجتماع، خدمتى انجام دهد، مثلا براى پیروزى در انتخابات وكسب‏راى بیش‏تر، مبالغ ‏هنگفتى ‏را صرف امور - به‏اصطلاح - عام‏المنفعه نماید و مردم نیز به این واسطه به او راى بدهند، در واقع، پاداش خود را دریافت نموده و چیزى از خدا طلبكار نمى‏باشد.

در نظام ارزشى اسلام، چیزى داراى ارزش است كه در روح انسان اثر خوبى برجاى گذارد.ظهور این حالت در آخرت به صورت نعمت‏هاى بهشتى و یا سایر نعمت‏هاى اخروى خواهد بود.

بنابراین، رابطه بین انسان و خدا و یا رابطه انسان با نعمت‏هاى بهشتى، همان اثرى است كه در روح انسان باقى

مى‏ماند.پس اگر سؤال شود كه - مثلا - خرج كردن پول در دنیا و یا كشیدن دست نوازش بر سر كودكى یتیم چه ربطى به آخرت دارد، در پاسخ باید گفت: آن چیزى كه موجب ارتباط انسان با خدا مى‏شود، قلب است و آنچه كه در دل مى‏گذرد; از آنجا كه خدا جسم نیست، جسم نمى‏تواند با او ارتباط برقرار كند.

از طریق قلب است كه انسان با خدا مرتبط مى‏شود و چیزى را از او دریافت مى‏كند.اگر این اثر، یك اثر نورانى كمالى باشد، موجب مى‏شود كه خداى متعال در عالم آخرت آنها را به صورت نعمتهاى عظیم اخروى ظاهر نماید.در حقیقت، آنها نتیجه همان اعمالى است كه انسان در دنیا انجام داده است.

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله فرمودند: وقتى شما جمله «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» را بر زبان جارى مى‏سازید، در واقع، با این كار دارید درختى را براى خود در بهشت مى‏كارید و یا كسانى كه مبادرت به خوردن مال یتیم مى‏كنند، در واقع دارند آتش تناول مى‏كنند: «ان الذین یاكلون اموال الیتامى ظلما انما یاكلون فى بطونهم نارا» (نساء: 10) بنابراین، آنچه به عمل ما ارزش مى‏بخشد و آن را به خدا و عالم آخرت مرتبط مى‏سازد، نیت قلبى است. كوچكى، بزرگى ظاهرى اعمال هم نشان‏ دهنده بى‏ارزشى و یا با ارزشى اعمال نیست، به بیان دیگر، ارزش كارها به كمیت آنها نیست. در ظاهر قضیه، هیچ تفاوتى بین - مثلا - خرج كردن پول در راه حلال و مصرف آن در راه حرام وجود ندارد، اما آن چیزى كه موجب جدایى آنها از یكدیگر مى‏شود، نیت انسان است. انگیزه است كه به اعمال انسان ارزش مى‏بخشد.

نكته دیگر این‏كه، عبادات از لحاظ میزان وابستگى به نیت در یك حد نیستند، میان آنها تفاوت وجود دارد. براى مثال، شخصى كه براى خودنمایى نماز مى‏خواند، فقط ممكن است مورد تشویق افراد مؤمن و نمازخوان قرار گیرد، اشخاصى كه به نماز اهمیت نمى‏دهند هرگز او را تشویق نمى‏كنند.

آن چیزى كه در این‏جا موجب مى‏شود تا انسان ریا كند، جذب قلوب مؤمنان است. اما در امور عام‏المنفعه مثل، ساختن مدرسه و بیمارستان و مانند آن‏ها، هم مسلمان و هم غیر مسلمان استقبال مى‏كند. بنابراین، زمینه خودنمایى و ریا در پول خرج كردن بیشتر است تا در نماز خواندن.

كمتر كسى است كه براى نماز خواندن به شخصى راى بدهد، اما اگر كسى پول خرج كند، احتمال این‏كه افراد بیش‏ترى به او راى بدهند وجود دارد. از این‏رو، انگیزه افراد در عبادات فردى و عبادتهایى كه نفعى براى مردم دارد، متفاوت است.

1. بحارالانوار ، ج‏70، ص 210، روایت 32، باب 53