بناهای تاریخی و فرهنگی لرستان(1)

سنگ نوشته 

در  مركز شهر خرم آباد ( ضلع شرقی –خیابان شریعتی)ودر مسیر قدیمی شاپور خواست به خوزستان سنگ نوشته ای  به شكل مكعب كه بصورت یكپارچه متصل به صخره ای طبیعی بوده است، قراردارد . ارتفاع متون كتبیه دار با احتساب دوپله در چهار ضلع سنگ نوشته 344 سانتیمتر است این كتیبه به خط كوفی و زبان فارسی دور تا دورستون سنگی تحریر شده است در گذشته به بردنوشته معروف بوده است .كتیبه با بسم الله شروع شده وموضوع آن مربوط به حكم امیر اسفهسا لار كبیر ظهیرالدین و الدوله معین الا سلام طغرل لتكین ابوسعید برسق   در خصوص بخشش علفچر درچراگاه های شاپور خواست و ممنوعیت برخی سنتهایی ناپسند در عهد سلطنت ملكشاه سلجوقی به تاریخ 513 هجری قمری است . این یادمان  فرهنگی  مربوط به دوره سلجوقی  وبه شماره 398 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

مقبره خلیل اكبر

مقبره خلیل اكبر بر روی تپه ای طبیعی قرار داد اهالی آنرا خلیل كر نیز می گویند. نام صاحب مقبره  سازنده و بانی آن بر چهار چوب در قدیمی به طور برجسته كنده شده است كه قطعات آن از یكدیگر جدا شده اند. با این وجود بعضی از صاحب نظران بر این باورند كه خلیل اكبر یكی از پیشوایان مذهبی است كه او را بابا گفته اند. بنای مقبره خلیل اكبر دارای یك گنبد خانه با پلان مربع و یك ورودی الحاقی در قسمت شرقی آن است گنبد بر روی هشت طاق  به شكل مخروطی  با ارتفاع 10متر به صورت دو جداره و از آجر ساخته شده است . مصالح بنا قلوه سنگهای طبیعی است  كه به وفور در منطقه یافت می شود و همراه با ملاط گچ استفاده شده است . روی گنبد از آستری گچی پوشیده شده است این بنا در شهرستان پل دختر قرار دارد

  زید بن علی

این بنا مربوط به 404 هـ .ق و بنابر كتیبه ای به خط كوفی بنای اولیه آن به فرمان بدربن حسنویه ساخته شده است . مقبره دارای دو گلدسته مدور آجری در دو طرف می باشد كه با كاشیهای زیبائی كه كلماتی مقدس بر آن نوشته شده  مزین گردیده است بنای كنونی مقبره در سال 1307 هـ .ق ساخته شده است. درب اصلی حرم از چوبی مخصوص و به شكل زیبائی ساخته شده و آیات و كلمات مقدس با خط نسخ و به طور برجسته برآن نقش گردیده است . بنابر متون كتیبه های موجود مقبره متعلق به زیدبن علی بن حسین بن علی ابن طالب (ع) است .

  مقبره باباطاهر 

در مركز شهر خرم آباد ودر ضلع غربی قلعه فلك الافلاك ودر كنار خانه قدیمی  آخوند ابو مقبره باباطاهر قرار دارد .در گویش لری به باو طاهر معروف است اهالی شهر خرم آباد معتقدند این مقبره مربوط به بابا طاهر شاعر و عارف نامدار و سراینده دو بیتی های معروف لكی و لری است. سبك بنای مقبره ساده و متشكل از گنبد خانه ای با یك ورودی است . ساختمان اصلی  آن بصورت 8 ضلعی است كه چهار ضلع آن هر یك به ابعاد 5/2 متر و اضلاع فرعی هریك  70/1 سانتیمتر است . ارتفاع گنبد تا كف 6 متر است . محل قبر در داخل سردابه بوده كه بر روی سردابه و كف بقعه قبری به ابعاد 52* 100*177 سانتیمتر وجود دارد . بر روی قبر ضریحی چوبی به ابعاد 127* 128* 198 وجود داشته كه از بین رفته است . اطاق كوچكی به ابعاد 5/2 * 5 متر به بدنه غربی بنا در دوره معاصر الحاق شده بود . كه به آن قلندر خانه می گفتند . این بنا احتمالا مربوط به دوره خوارزمشاهی وبه شماره 1922 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

مسجد جامع بروجرد

این بنا در خیابان  جعفری  شهر بروجرد واقع شده است .  مسجد جامع بروجرد یكی ازكهن ترین مساجد غرب ایران است . بخش قدیمی این بناشبستان جنوبی و گنبد آن است كه همانند چهارطاقهای زمان ساسانیان می باشد . نقشه مسجد از نوع یك ایوانی است واز یك قسمت وسط به ابعاد10×10و دوقسمت طرفین به ابعاد20×10مترتشكیل شده است ارتفاع گنبد آن كه در وسط بنا ایجادشده  تا كف مسجد نزدیك به20 متر است. و زمان ساخت آن به عهد سلجوقی برمی گردد. براساس كتیبه های موجود این مسجد در زمان شاهان صفوی ، در سالهای 1022 هجری 1023 هجری ، 1091 هجری و سرانجام در سال 1209 هجری تعمیرومرمت شده است مسجد دارای تزئینات آجری و كاشیكاری بوده است كه در طول زمان و براثر عوامل طبیعی چون زلزله تخریب شده اند . مواد و مصالح آن از آجر ، كاشی ، ملات است .  این بنا  مربوط به دوره سلجوقی است وبه شماره 228 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

گنبدبابای بزرگ(امامزاده ابراهیم)

در دره ای بین كوه مهراب  و دامنه های سركشتی مقبره ای تاریخی و مذهبی بنام بابای بزرگ قرار دارد . گنبد آجری و تزئینات داخلی آن ویژگیهای معماری قرن 7 هجری و قاجاری را دارد .

در لرستان لفظ بابا به پیران و مرشدان اهل حق گفته می شود . همچنین  گفته می شود كه  نام صاحب گنبد ابراهیم از فرزندان حضرت موسی بن جعفر (ع) است . داخل گنبد هشت ضعلی و ورودی آن از طرف شمال است . این مقبره ساده قابل مقایسه با بناهای دوره صفویه می باشد. امام زاده ابراهیم نزد اهالی نورآباد و كوهدشت دارای احترام و قداست خاصی است .

امامزاده قاسم

این بنا در شهرستان ازنا ودر دهستان چاپلق واقع شده است . كتیبه كنده كاری شده بر روی در ورودی بقعه و بر حاشیه ضریح ( صندوق قبر ) سالهای 738 و 808 و 850ه.ق. را نشان می دهد.  قدیمترین قسمت بنا را دروازه ورودی و گنبد خانه آن تشكیل می دهد. كه دارای مشخصه های زمان ایلخانی وبرروی آن آیاتی از قرآن كنده كاری شده است .گنبد امام زاده كه شانزده تركی است به صورت دو پوشه ساخته شده است. و بر روی گریوگنبد شانزده ضلعی استوار شده است بانی بقعه حضرت سیداحمد المدنی ملقب به میر نظام الدین و سبب انتساب نام امام زاده قاسم تدفین دو امام زاده بزرگوار و زید طالب ثراه در آن می باشد .  بنای مذكور مربوط به دوره ایلخانی ( قرن 8 هق.)وبه شماره 1757 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

قلعه فلك الافلاك

قلعه فلك الافلاك بر بلندای  تپه ای باستانی و طبیعی، در مركز شهر خرم آباد واقع شده است. این اثر ارزشمند دارای هشت برج  دو حیاط مستطیل شكل می باشد ارتفاع بلندترین  دیوار تا سطح تپه 5/22متر و مساحت كلی آن 5300 متر مربع است . پلان بنا به صورت هشت ضلعی نامنظم است. ورودی آن در جبهه شمالی ودر برج جنوب غربی ساخته شده است كه عرض آن10/2و ارتفاع آن3متر است در ساخت این بنا از مصالحی چون خشت ،آجر(قرمز وبزرگ) ،‌ سنگ و ملات استفاده شده است.از نكات قابل تامل در این بنای سترگ وجود چاه قلعه به عمق42متردر حیاط اول و گریزگاه اضطراری در حیاط دوم می توان اشاره نمود. از زمان برپایی بنا در عهد ساسانی تا دوره  های متا خر الحاقاتی به آن اضافه شده است(به خصوص دوره صفوی وقاجاری)این اثر همان دژمعروف شاپورخواست می باشد كه در تاریخ ذكر شده است.به لحاظ موقعیت استراتژیكی خود در قرن 4ه.ق.به عنوان مقر حكومت آل حسنویه وگنجوراین سلسله درزمان آل بویه در آمد.از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم آباد این قلعه نیز بنام خرم آباد معروف شد.احتمالانام فلك الا فلاك در دوره قاجار بر آن اطلاق شده است. از بدو شكل گیری این بنای  عظیم و دیدنی تا به حال دارای كاربریهای  سیاسی ، نظامی ، خزانه سلطنتی ، مقر حكومتی ، پادگان  نظامی  ، زندان سیاسی داشته است. اكنون نیز به عنوان موزه باستانشناسی، مردم شناسی وآزمایشگاه مرمت اشیا وچایخانه سنتی از آن استفاده میشود . این بنای كم نظیر مربوط به دوره ساسانی وبه شماره  883 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

قلعه كوهزاد (وزنیار )

این بنا در شهرستان كوهدشت  ودر بخش رومشگان  واقع شده است .تمامی قسمتهای برجای مانده بنا از سنگ و ملاط است و قسمت شمالی آن سالم تر از سایر قسمت هاست سبك طاق این قلعه شباهتهایی با قلعه زاخه در همین منطقه دارد . ورودی قلعه به سمت شرق می باشد و در قسمت شمال پنجره ایی به ابعاد 90* 80* 100 تعبیه گردیده است . طول و عرض آن 205* 85/3 متر و بلندی طاق 75/2 متر است . طول حصار قلعه 60 متر و عرض آن 24 متر و آثار هشت اتاق به خوبی پیداست . موقعیت قلعه بصورتی است كه چشم انداز بسیار زیبایی از درة سیمره و منطقه طرهان و رومشكان را در برمی گیرد . این اثر  منسوب به آیین مهر پرستی  و مربوط به دوره اشكانی (پارتی) می باشد كه به شماره 3760 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه زاغه (زاخه)

این دژ در شهرستان كوهدشت ودر بخش رومشگان  واقع شده و تماماً از سنگ ساخته شده است . سبك و نوع طاق آن با سایر آثار موجود در استان متفاوت است سنگهای بكارگرفته شده در این بنا  بصورت حجاری شده و قلوه سنگ می باشد . دمورگان  این اثر را از آثار دوره ایلامی می داند اما بنا بیشتر خصوصیات معماری ساسانی را دارد . بیشتر قسمتهای آن در زیر خاك مدفون است .

به احتمال زیاد در قسمت جنوبی آن آتشكده ای وجود داشته است

پل شاپوری (طاق پیل اشكسه )

این پل در قسمت جنوبی شهر خرم آباد  واقع شده است.  و عامل ارتباط غرب استان ( طرهان ) با شرق و از آنجا به خوزستان و تیسفون ( پایتخت ساسانیان ) بوده است . احتمالاً جهت توزیع آب نیز مورد بهره برداری قرار می گرفته است. طول پل 312 متر،و ارتفاع آن75/10 متراست كه از  28چشمه طاق و 27پایه تشكیل شده است  سطح هرپایه 61 متر و فاصله بین دو پایه 5/7 متر است . پنج چشمه طاق پل سالم بوده و مابقی بر اثر عوامل طبیعی تخریب گردیده است . چشمه طاقهای پل بصورت جناقی ساخته شده و سبك سازی پل در قسمت طولی پل در زیر روگذر پل صورت گرفته است و پایه های پل و موج شكنهای آن به صورت لوزی شش ضلعی از سنگ ساخته شده است . مصالح پل را سنگهای قلوة رودخانه ای و لاشه سنگ در چشمه طاقها و از سنگ های پاكتراش در قسمت پایه ها استفاده گردیده است .كف پل سنگ فرش است. نوع سنگ فرش,سنگ بلوك قرمز است كه در اثر فرسایش آب از صورت كادر بودن خارج شده است . این پل  عظیم و دیدنی  مربوط به دوره ساسانی  وبه شماره 1058 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

پل دختر

بنا كه از آثار ارزنده معماری  پیش از اسلام در لرستان محسوب می گردد درورودی شهر پلدختر واقع شده است.   این دومین پلی است كه در لرستان  بنام ««كر و دت »»یا پل دختر مشهور است هرچند این بنا  در قرن4ه.ق.مورد مرمت وتجدید بنا قرارگرفته است. اما اصل آن بنا به احتمال قریب یقین مربوط به دوره ساسانی است.جهت پل شرقی غربی وطول آن 270متر میباشد.پایه های پهن وقطور آن كه از سنگهای پاك تراش ساخته شده انددر داخل رودخانه هنوز پا برجاست.تنها یك طاق از پل موجود است كه جاده خرم آباد- اندیمشك از زیر آن می گذرد  بلندای این طاق 18 متر از سطح آسفالت است ونزدیك به 30 متر ازآب رودخانه ارتفاع دارد.عرض چشمه موجود 11/30 متر است.درباره وجهه تسمیه پل برخی آنرا منتسب به ایزد بانو آناهیتا می دانند. بی تردیداین پل  اهمیت ویژه ای در ارتباط بین مناطق جنوب با غرب و مركز وشمال داشته وعلاوه براتصال لرستان وایلام راه اصلی شاپورخواست به جندی شاپورشهر قدیمی خوزستان(دوره ساسانی) به شمار می رفته است.این بنا به شماره 1678 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

منبع:میراث فرهنگی و صنایع دستی لرستان