نمونه ای از اختراعات و اكتشافات مسلمین
( قسمت دوم )
شرحی در باره باروتی كه باید در توپ ریخت و مقدار آن
شوره گوگرد، ده درم. ذغال دو درم. گوگرد، یكدرم و نیم. اینها را چنان بسایند كه مانند گرد شود. آنگاه ثلثی از مخزن توپ را با آن پر كنند و زیادتر از ثلث نریزند زیرا ممكن است لوله را بتركاند. برای این منظور، خرّاط باید توپی از چوب بسازد كه دهانه آن با بزرگی و ضخامت آن متناسب باشد، آن گاه ماده مزبور را باید با قوت كامل در آنجا بریزند تا خوب محكم شود، و باید اندازه توپ با دهنه آن مناسب باشد، و چنانچه بیش از اندازه باشد، آن توپ ناقص و معیوب است".اروپائیان در قرون وسطی روی پوست می نوشتند و گرانی قیمت پوست مانع از این بود كه بتوانند كتاب های خطی را منتشر و مكرر سازند و در اثر همین كمیابی پوست بود كه رهبانان روم، نوشته های كتاب های بزرگ یونان و روم را پاك می كردند كه بجای آنها روی صفحات آن دستورات و مواعظ دینی بنویسند، و اگر مسلمانان نبودند و كاغذ را اختراع ننموده بودند، بیشتر این كتب گران بهای قدیمی كه برخی پنداشته اند تا به امروز رهبانان، آنها را نگهداری كرده اند، بدست همانها از بین رفته بود.
اكتشاف چنین ماده ای كه بتواند جای پوست را بگیرد، و یا جایگیر "پاپیروس" مصریان قدیم گردد، یكی از بزرگترین عوامل نشر معارف و علوم بود.
كتاب خطی قدیمی كه "كازیری" در كتابخانه اسكوریال بدست آورده و كتابتش در سال 1009 میلادی بوده روی صفحه های پنبه ای نوشته شده است. كتاب مزبور كه قدیمی ترین كتاب خطی كتابخانه های اروپا است، ثابت می كند كه اعراب، نخستین كسانی بوده اند كه كاغذ را در نوشتن بجای پوست، اختراع كرده و بكار برده اند.
امروزه اگر كسی بخواهد تاریخ اختراع كاغذ را بدست آورد چندان مشكل نیست، زیرا مسلّم است كه چینیها از زمانهای قدیم، كاغذی از پیله ابریشم، اختراع كرده بودند و سالهای اول هجری بود كه اختراع مزبور وارد شهر سمرقند شد، و چون اعراب آنجا را فتح كردند، كارخانه ای كه كاغذهای مزبور را می ساخت در آنجا یافتند، ولی یك چنین اختراع مهمی برای اروپا كه هیچگونه اطلاعی از ابریشم نداشت به هیچ نحو سودی نداشت، مگر اینكه چیز دیگری را تبدیل به ابریشم كنند، و این كاری بود كه مسلمانان انجام دادند، یعنی پنبه را بجای ابریشم بكار بردند و طول نكشید كه در فنّ كاغذ سازی، بجائی رسیدند كه بهتر از آن تاكنون ساخته نشده، و این چیزی است كه از روی كاغذهای كتب قدیمه اعراب بخوبی معلوم می شود.
ساختن كاغذ از پارچه های كهنه كه كار بسیار مشكل و محتاج بتركیبات زیادی است، كار مسلمین بوده است، و مسلمین خیلی زودتر از اروپا و مسیحیان، این نوع كاغذ را مورد استفاده قرار داده اند، زیرا قدیمی ترین كاغذی كه از نوع مزبور در اروپا موجود است نامه ای است كه "ژوئن ویل" چند روز پیش از فوت "سن لوئی" در سال 1270 میلادی باو نوشته است، كه مدتی پس از حمله صلیبی او بكشور مصر بوده، با اینكه كاغذهای كهنه مربوط به مسلمین، حداقل، یكقرن پیش از این تاریخ بوده و نمونه های آن اكنون در موزه ها موجود است، مانند نامه خطی كه در بین مخطوطات "برشلونة" است، و آن نامه معاهده صلحی است كه بین پادشاه "ارغون" و پادشاه قستنطنیه "آلفونس چهارم" در سال 1178 میلادی بسته شده است. كاغذ این قرار داد را در كارخانه "شاطبه" كه كارخانه مشهوری بوده و جغرافی دان معروف "ادریسی" در نیمه اول قرن دوازدهم میلادی آنرا توصیف كرده ساخته بوده اند.
چون دراندلس، مسلمین، كتابخانه های عمومی و خصوصی بسیار ساختند، كارخانه های كاغذ سازی را كه اروپا در آن زمان هیچگونه اطلاعی از آن نداشت، توسعه داده و زیاد كردند و در نیتجه كاغذهائی از كتان و بوته شاهدانه، كه آن زمان در اندلس به كثرت یافت می شد، درست كرده بودند كه بسیار محكم و عالی بوده و از همان طریق، مدتها بعد به شمال و غرب اروپا رفت.
استفاده از قطب نما در كشتیرانی
قطب نما از اختراعات چینیها است ولی آنها بلد نبودند در كشتیرانی از آن استفاده كنند و چون چینیها در كشتیرانی، جرئت زیادی نداشتند هیچوقت از ساحل دور نمی شدند و قطب نما چندان مورد استفاده آنان واقع نمی شد.ولی مسلمانانی كه مهمترین كشتیرانی های جهان و ناوگانهای عظیم دریائی را داشتند در زمانی كه اروپائیان حتی در اصل وجود كشور "چین"، مردد و مشكوك بودند، با این كشور، روابط تجارتی داشتند، برای نخستین بار قطب نما را در كشتی رانی مورد استفاده قرار داده و نصب كردند، و این تحوّلی عظیم در جهت یابی های دریائی بود كه آثار مهمی در تجارت و سیاست و جنگها و نیز اكتشافات گذارد.
مسلم است كه اروپائیان این اختراع مهم را نیز از اعراب آموختند. اروپائیان پیش از قرن سیزدهم میلادی قطب نما را مطلقاً مورد استفاده قرار نداده بودند با اینكه "ادریسی" (مورخ شهیر عرب) در نیمه قرن دوازدهم میلادی مفصّلاً از كاربردهای آن بحث كرده و می گوید: "استعمال قطب نما در میان مسلمانان بطور زیادی شایع است".
ساعت زنگ دار
پی یر روسو می نویسد:"خلیفه مسلمین، برای شارلمانی در اروپا، ساعت زنگداری بعنوان هدیه فرستاد كه خود به خود كار می كرد و اهالی مغرب زمین آنرا هشتمین عجائب جهان پنداشته اند".
اینك نمونه هایی اندك از هزاران ابتكار و اختراع علمی و صنعتی و كشفیات مسلمانان را از باب نمونه و با توجه به ضیق مجال، تنها اشاره می كنیم:
- كشف حركت سومی در ماه كه ششصد سال بعد "تیكو براهه" آنرا تایید كرد ولی غربی ها آن را از اكتشافات وی می دانند.
- كشف جریان خون در بدن.
- كشف وزن مخصوص بسیاری از اجسام.
- كشفیات مهم و تازه در علم فیزیك و كیفیت دیدن و انتشار نور و ساختن آلات مخصوص جرّاثقال.
- كشف مواد و فورمولهای بسیار مهم و تازه ای در شیمی از قبیل: جوهر شوره، الكل و ... و بكار بردن آن در داروسازی و استخراج معادن و ساختن فولاد، و رنگسازی.
- استعمال "ظلّ" در محاسبات مثلثاتی به جای "جیب" و "وتر".
- كشف كروی بودن زمین و حركت آن بدور خورشید و ردّ نظریه قدیمی ساكن بودن زمین.
- كشف مناطقی از زمین، كه چند ماه شب است و چند ماه روز (قطب شمال و جنوب)
- كشف آمریكا (قرن ها قبل از كریستف كلمب و آمریكو).
- ترتیب زیج و حركت سیّارات وبیان فواصل میان كرات و سیّارات در منظومه شمسی و ...
- تحقیقات كامل راجع به میل منطقه البروج و تناقص آنها.
- بیضوی بودن مدار سیارات.
- استعمال قطب نما در كشتی و گشودن راه جدید در جهت یابی برای كشتی های اقیانوس پیما.
- بكار بردن داروی بیهوشی و برخی لوازم جدید در عمل جرّاحی و آموزش پیچیده ترین جرّاحی ها علیرغم كمبود امكانات.
- كشف بسیاری از امراض سرایت كننده و طرز معالجه آنها.
- اكتشاف میزان تقویم اعتدالین.
- بیرون آوردن آب مروارید چشم از راه عمل جراحی.
- تحقیق در باره طول مدت سال بر اساسی كه امروز متداول است و تعیین ساعات و دقائق و ثانیه های آن.
- اختراع شیشه و صابون و دهها نمونه دیگر از وسائل زندگی اجتماعی.
- حل معادلات درجه سوم و چهارم.
- بكار بردن جبر و مقابله در هندسه.
- تحقیقات و اكتشافات جدید درعلم مخروطات.
- كشف جاذبه عمومی وسیله خازنی.
و صدها نمونه دیگر.
