مردم‏ شناسى كوفه(1)

جمعیت كوفه در زمان نهضت عاشورا

مردم شناسی كوفه(3)،خصوصیات مردم كوفه

مردم شناسی كوفه(4)، علل نامه ‏نگارى كوفیان به امام

مردم شناسی كوفه(5)، نظام ادارى جامعه كوفه

مردم شناسی كوفه(6)،منابع مالی حكومت كوفه

كوفه و مردم كوفه در حادثه كربلا نقش بسزایی داشتند و به بی‌وفایی و عهدشكنی معروف هستند. شناخت كوفه و مردمش مى‏تواند به شناخت‏ بیشتر علل و انگیزه‏هاى قیام امام حسین(‏علیه‏السلام) و نیز دلایل عدم موفقیت ظاهرى آن كمك شایانى نماید.

نوشته حاضر تلاش ناچیزى است در جهت مردم‏شناسى كوفه كه طى چندین گفتار به بررسى جمعیت كوفه و شرایط حاكم بر آن، نظام اداره جامعه كوفه و نظام اقتصادى حاكم بر كوفه در زمان شروع نهضت امام حسین(‏علیه‏السلام) و قبل از آن،و...  پرداخته و در هر مورد سعى نموده است كه به مقدار تاثیر مساله مورد بحث در نهضت و پیشبرد و یا متوقف كردن آن اشاره‏اى كند.

البته این موضوع به صورت سلسله مقالات كار می‌شود.

جمعیت كوفه در زمان نهضت

بنیان شهر كوفه در سال هفده هجرى به وسیله خلیفه دوم و به دست ‏سعدبن ابى‏ وقاص، به منظور برپایى یك پادگان نظامى براى پیگیرى هر چه بیشتر فتوحات اسلامى در داخل كشور ایران پى‏ریزى شد.(1) عمر دستور داده بود كه مسجد این شهر داراى چنان مساحتى باشد كه تمام جمعیت جنگجو را در خود جاى دهد و مسجدى كه طبق این دستور پى‏ریزى شد، گنجایش چهل ‏هزار نفر جمعیت را دارا بود.(2)

بنابراین مى‏توانیم چنین نتیجه‏گیرى كنیم كه كوفه در آغاز تاسیس، حدود چهل هزار سرباز داشته است كه با توجه به این كه بسیارى از این سربازان، زن و فرزند خود را نیز همراه داشته‏اند، مى‏توانیم به جمعیتى در حدود صدهزار نفر در زمان تاسیس، دست پیدا كنیم كه رقم معقولى به نظر مى‏رسد.

طبرى به هنگام بیان حوادث سال بیست ‏و دو هجرى پس از نقل عبارتى از عمر كه در آن از عدد صد هزار(ماة الف) بدون ذكر معدود یاد كرده است مى‏نویسد:

«واختطت الكوفة حین اختطت على ماة الف مقاتل‏»(3)؛ شهر كوفه در آغاز تاسیس براى گنجایش صد هزار جنگجو پى‏ریزى شد.

اگر این نتیجه‏گیرى را بپذیریم باید جمعیت كوفه را در آن زمان رقمى بیش از دویست ‏هزار نفر بدانیم كه این علاوه بر دور از ذهن بودن، با وسعت مسجد در آن زمان نیز ناسازگار است.

پس صحیح‌تر آن است كه معدود «صد هزار» در كلام عمر را «نفر» فرض نماییم، تا با واقعیت تاریخى منطبق گردد.

كوفه پس از تاسیس به علت آب و هواى خوش و نزدیكى به فرات و ایران و وضعیت اقتصادى خوبی كه از راه غنایم و خراج سرزمین‌هاى فتح شده كسب نموده بود، پذیراى سیل مهاجرت اقوام و گروه‌هاى مختلف از سرتاسر مملكت وسیع اسلامى آن روز گردید. این مهاجرت‌ها به خصوص در سال سى ‏و شش هجرى كه حضرت على(‏علیه‏السلام) این شهر را پایتخت كشور اسلامى قرار دادند شدت بیشترى به خود گرفت‏ به گونه‏اى كه تنها تعداد سپاهیان كوفى آن حضرت‏ را در جنگ صفین(سال‏37 هجرى) بالغ بر 65 هزار نفر ذكر كرده‏اند(4) كه با احتساب خانواده آنان و نیز افرادى كه در جنگ شركت نكرده‏اند، به ‏راحتى مى‏توان به رقم 150 هزار نفر دست ‏یافت. این در حالى است كه گزارش «مسعودى‏» را در مورد شمار لشكریان حضرت در جنگ صفین، مبنى بر سپاه 90 هزار نفر یا 120 هزار نفرى نادیده گرفته‏ایم. (5)

بعد از صلح امام حسن(‏علیه‏السلام) در سال 40 هجرى، بعضى از یاران امام‏ به عنوان اعتراض به این عمل سخن از وجود سپاه 100 هزار نفرى اهل كوفه به میان مى‏آورند.(6)

از سال 50 هجرى كه «زیاد بن ابیه‏» از طرف معاویه عهده‏دار امارت كوفه شد، با توجه به فراوانى شیعیان على‏(علیه‏السلام) در كوفه دست ‏به انتقال عظیم نیروى انسانى از كوفه به شام و خراسان و نقاط دیگر زد، گفته شده است كه او تنها 50 هزار نفر را به خراسان منتقل نمود.(7)

در این موقع جمعیت كوفه به 140 هزار نفر تقلیل پیدا كرد كه شامل 60 هزار جنگجو و 80 هزار نفر خانواده‏هاى آنان مى‏شد،(8) به گونه‏اى كه «زیاد» هنگامى كه اقدام به گسترش مسجد كوفه نمود، آن را به اندازه گنجایش 60 هزار نفر وسعت داد.(9)

در سال 60 هجرى و بعد از مرگ معاویه، بعضى از كوفیان با نوشتن نامه به امام حسین‏(علیه‏السلام) سخن از سپاه صد هزار نفرى آماده به خدمت ‏به میان آوردند(10) كه این سخن گرچه نسبت ‏به آمادگى كوفیان اغراق‏آمیز است اما مى‏تواند تعداد جمعیت كوفه در زمان نهضت امام حسین (‏علیه‏السلام) را نشان دهد.

نتایجى كه مى‌‏توان از مطالب فوق در نهضت امام حسین‏(علیه‏ السلام) گرفت‏ به قرار زیر است:

1- ذكر رقم 12 هزار نامه خطاب به امام حسین(‏علیه‏السلام) (11) گرچه بسیار بزرگ مى‏نماید، اما نسبت آن به جمعیت كوفه از نصف كمتر است، هر چند بپذیریم كه بعضى از این نامه‏ها از سوى چند نفر و یا گروه‌هایى نگاشته شده باشد. بنابراین امام حسین(‏علیه‏السلام)، بدان اكتفا نكرده و براى كسب آگاهى بیشتر مسلم را به كوفه گسیل مى‏فرماید.

2- تعداد بیعت‏كنندگان با مسلم را از 12 هزار تا 40 هزار نفر نوشته‏اند(12) اما در حدیثى منسوب به امام باقر(علیه‏السلام) از تعداد 20 هزار بیعت ‏كننده یاد شده است. (13)

اگر این رقم را بپذیریم، به تعدادى حدود یك پنجم مقاتلین كوفه دست مى‏یابیم كه شاید بتوانیم با این نتیجه‏گیرى به توجیهى براى عدم اقدام جدى از سوى مسلم برسیم.

البته پر واضح است كه در صورت اقدام جدى مسلم و تشكیل حكومت، بسیارى از عناصر بى‏طرف و حتى مخالف نیز به این حكومت نوپا مى‏پیوستند.

3- به نظر مى‏رسد رقم 30 هزار نفرى لشكر عمر بن سعد كه در روایتى از امام صادق(‏علیه‏السلام) به آن اشاره شده است(14) به خصوص با توجه به نفیر عام ابن زیاد، رقمى معقول است؛ و البته این رقم هنوز به نصف جمعیت جنگجو كوفه نرسیده است و از اینجا كثرت سپاهیان مختار نیز كه آن را 60هزار نفر ذكر كرده‏اند،(15) قابل توجیه است، زیرا سپاهیان او را افرادى تشكیل مى‏دادند كه در كربلا جزو لشكر عمر بن سعد نبودند.

ادامه دارد...

پی‌نوشت‌ها:

1- طبرى، محمدبن جریر، تاریخ طبرى، بیروت، موسسة الاعلمى للمطبوعات،ج 3، ص 145.

2- حموى، یاقوت، معجم‏البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1399 ق، ج 4، ص491.

3- تاریخ طبرى، ج3، ص243.

4- همان، ج4، ص 49.

5- مسعودى، على ‏بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محى‏الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة، ج2، ص385.

6- دینورى، عبدالله ‏بن مسلم بن قتیبه، الامامة و السیاسة، تحقیق على شیرى، چاپ اول، قم، منشورات شریف رضى، 1371، ج1، ص 185.

7- شریف القرشى، باقر، حیاة الامام الحسین بن على(‏علیهما‏السلام)، چاپ دوم: قم، دارالكتب العلمیة، 1397 ق، ج2، ص178 به نقل از تاریخ الشعوب الاسلامیة، ج1، ص147.

8- بلاذرى، ابوالحسن، فتوح البلدان، تعلیق رضوان محمد رضوان، ص 345.

9- معجم‏البلدان، ج4، ص491.

10- تاریخ طبرى، ج4، ص494؛ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح محمدباقر بهبودى، ج44، ص337.

11- بحارالانوار، ج44، ص334.

12- همان، ص 337.

13- همان، ص68.

14- همان، ج45،‌ ص4.

15- دینورى، ابوحنیفه احمدبن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، چاپ اول، قاهره، دار احیاء الكتب العربیة، ص 305.