تبیان، دستیار زندگی
این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی، انتهای ‌خیابان مسجد جامع، محله دروازه شاهی‌ واقع است. بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری «امیرعلاءالدوله كالنجار» اولین امیر كاكویی بوده است اما بنای‌ كنونی مسجد را در قرن هشتم‌هجری «...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

قدمتی بیش از نهصد سال

آشنایی با مسجد جامع یزد (1)

مسجد جامع یزد

این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی، انتهای ‌خیابان مسجد جامع، محله دروازه شاهی‌ واقع است. بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری «امیرعلاءالدوله كالنجار» اولین امیر كاكویی بوده است اما بنای‌ كنونی مسجد را در قرن هشتم‌هجری «سیدركن الدین محمد‌ قاضی» احداث می‌كند.

بنای مسجد جامع كبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایا و یا در كنار بناهای‌ متنوعی بنا گردیده‌است كه‌ در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان، مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه قدیم ‌«درده» مسجد جامع نو و بناهای ‌الحاقی آن به ‌اسامی گوناگون یاد شده است.

عده ای عقیده دارند ‌كه در دوران پیش ‌از اسلام در این‌ مكان‌ آتشكده‌ای بر پا بوده ‌كه تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته،اما دلایل‌كافی برای‌این مدعا در دست‌نیست. اما آنچه‌ مسلم و‌مكتوب است، آن است كه در قرن پنجم هجری‌ «امیرعلاءالدوله كالنجار»‌ اولین امیر‌كاكویی پس از ورود به یزد به ‌تعمیر و نوسازی مسجدی به نام مسجد جمعه شهرستان می‌پردازد كه در قرون قبلی برپا بوده و قبله آن سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق انحراف داشته است. همسرش ارسلان خاتون مناری در كنار مسجد اولیه بنا می كنند كه تا قرن نهم برپا بود.

مسجد جامع یزد

فرزند ایشان «علاءالدوله گرشاسب» (513 ـ 488 هجری) مسجد دیگری با طرح تك ایوانی گنبد در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد. وی پایاب قنات زارچ كه هم اكنون نیز در صحن فعلی واقع است احداث می كند و جماعت خانه ای در ضلع غربی بنا می افزاید كه در سال 1240 شبستان شازده بر روی آن ساخته می شود. در سال 536 هجری قمری به بعد نیز دختران فرامرز بن امیرعلی بن فرامرز شبستان و مقبره ای برای خود به مسجد اضافه می كنند.

پایه های مسجد جامع نو در سال های 724 یا 728 هجری قمری در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط «سیدركن الدین محمد‌بن قوام الدین بن نظام حسینی یزدی قاضی» گذارده شده است.

در سال 732 هجری قمری «مولانا عفیف الدین» مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث می نماید و سید شمس الدین فرزند سیدركن الدین وقفیات جدیدی بر موقوفات آن می افزاید و در سال 777 هجری قمری در زمان حكومت شاه یحیی درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد نو باز می كنند كه همان كریاس ضلع شرقی است.

در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت می گیرد. در سال 809 هجری قمری "خواجه جلال الدین خوارزمی" پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً كاشی كاری می كند. در سال 819 شاه نظام كرمانی دست به ساخت و ساز جدید می زند وی كاشی كاری مسجد را تمام كرده و كتیبه ای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت می كند كه از آن كتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است. وی همچنین كتابه درگاه مسجد به القاب شاهرخ تراشیده و بر دست راست صفه جماعت خانه و گنبدی می سازد.

در سال 836 هجری به فرمان ستی فاطمه همسر امیر چخماق شاهی مسجد را با سنگ مرمر فرش كرده و دو ستون در طرفین ایوان می تراشند.

در سال 861 هجری قمری خواجه معین الدین میبدی به مرمت جماعت خانه شاه نظام كه در حال انهدام و ویرانی بوده می پردازند. در سال 862 اقدامات ساختمانی عمده ای در زمان امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی در مجموعه قدیمی مسجد رخ می دهد و چهره مسجد را كاملاً دگرگون می سازد وی همچنین القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه قره قویونلو به خط مولانا شمس الدین محمد شاه حكیم به كاشی تراشیده و در سردر مسجد نصب می نماید. در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام «آقا جلال الدین محمد» مشهور به مهتر جمال، حاكم وقت یزد دو منار بر سردر رفیع مسجد می افزاید.

مسجد جامع یزد

در دوره افشاریه هیچ گونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد در دست نیست. اما در دوره زندیه كتیبه ای به تاریخ 1172 هجری قمری در كریاس ضلع شرقی مسجد نصب است كه بر آن وقفنامه ای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است.

در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ می دهد كه دگرگونی و تغییر چهره آن را به ارمغان می آورد. این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار رخ می دهد و عملیات ساختمانی وی از سال 1236 آغاز شده است و در سال 1240 به پایان می رسد.

وی اقدام به تخریب بخش های قدیم مسجد نموده و صحن بزرگ فعلی مسجد با رواق های اطراف آن را اضافه می كند. همچنین شبستان بزرگی در ضلع غربی مسجد بر روی ساخت و سازهای كاكویان احداث كرده و انحراف قبله آن را تصحیح می كند كه در حال حاضر به شبستان شازده اشتهار دارد.  بعد از این اقدامات موقوفات قدیمی مسجد از بین رفته و بدین ترتیب به علت عدم وجود ضمانت مالی در مدت زمان طولانی و نزدیك به یك قرن مسجد روی به تخریب نهاده تا در سال 1349 هیأت حامیان مسجد جامع كبیر یزد، تحت نظارت مرحوم حاج سید علی وزیری و به یاری محمد تقی مصطفوی (باستان شناس) تشكیل و به احیای مسجد پرداختند. به هر تقدیر علی رغم نو سازی مسجد كه منجر به احیای این بنای بزرگ تاریخی شد. توسط هیآت حامیان، تصمیم بر تخریب ‌بقایای بناهای اولیه گرفته شده و در مكان آن شبستان جدیدی در ضلع شرقی صحن ساخته شد.

منبع: سایت میراث یزد

زهره پری نوش - سایت تبیان

مطالب مرتبط

شاهکاری در معماری مسجد جامع یزد

تصاویر از مسجد جامع یزد (1)

تصاویر از مسجد جامع یزد (2)