هنرهای سنتی  در استان کردستان

هنرهای سنتی از دیرباز در میان کردها رواج داشته و با توجه به شرایط خاص جغرافیایی از تنوع برخوردار بوده است. تولید این آثار هم مصرف محلی دارد و هم از نظر اقتصادی در بهبود زندگی مردم منطقه موثر است.

مهم ترین هنرهای سنتی کردستان عبارت اند از: دست بافت ها، قالی، گلیم، سجاده بافی (موج، جاجیم)، شال بافی و تهیه پارچه های پشمی، گیوه دوزی، نازک کاری، منبت کاری، معرق، سفال گری، نمدمالی، زیورآلات محلی، سوزن دوزی، قرقره بافی، قلاب بافی، گل دوزی، پولک و منجون دوزی، حصیر و سبد، بافت سیاه چادر، فلز کاری، ساخت آلات موسیقی و ...

وجود آب و هوای سرد در شش ماه از سال در بیشتر مناطق این استان، موجب رویکرد بیشتر مردم به این تولیدات شده و بافته های زیبا و متنوع را به وجود می آورد.

قالی و گلیم

قالی کردی از نظر کیفیت بافت به سه گروه تقسیم می شود:

فرش های سنندج: این قالیچه ها که از جذابیت و گیرایی خاص برخور دارند، بافتی ظریف دارند و اصالت و سادگی در طرح و رنگ آنها مشهود است. قالیچه سنندج از لحاظ سبک کاملاً متفاوت است و با محصولات دیگر نقاط ایران هیچ شباهتی ندارد. قدمت، کیفیت و ظرافت قالی سنندج به حدود سه قرن پیش یعنی زمان تبدیل شدن سنندج به مرکز استان کردستان باز می گردد.

فرش بیجار: ویژگی شاخص فرش بیجار، ساختار متراکم این قالی هاست. بافت آنها به گونه ایست که نمی توان آن ها را تا کرد. در  مراحل اولیه تجارت فرش، این گونه فرش ها را "لول" می نامیدند. این کلمه بیانگر استحکام بیش از حد فرش های بیجار است. برای تولید این فرش که مانند تخته محکم است، یک پود بسیار ضخیم را علاوه بر یکی دو پود نازک، وارد بافت فرش می کنند. این عمل به صورت متناوب در تار و پود فرش تکرار می شود. با کوبیده شدن گره های فرش توسط شانه آهنی، بافت فرش بسیار محکم تر می شود.

نقش فرش های این منطقه بیشتر شامل طرح های منظم است و به نسبت نوع روستایی آن، دارای خطوط ملایم تر و نقش مایه های طبیعی تری است. در این طرح ها، نقوش کلاسیک ایرانی بزرگ شده و در کنار نقش هایی که تحت تاثیر مدل های روستایی و قبیله ای است، دیده می شوند.

فرش های ایلیاتی و روستایی: قالی های بافت روستا به دلیل استفاده از پودهای ضخیم و پشمی، دارای بافت سنگین و پرزهای  بلند و گوشتی هستند. از این رو، آنها را در اصطلاح محلی "خرسک" می نامند. طرح این قالی ها بیشتر هندسی است. طراحی این فرش ها به صورت "ذهنی بافت" اجرا می شود؛ به این معنی که هر بافنده در بافت نقشه ای خاص مهارت می یابد و طرحی کلی آن را در ذهن خود حفظ می کند و هر بار بر طبق سلیقه خود آن را می بافد.

رنگ زمینه بیشتر این قالی ها تیره است و طرح ها با تضاد رنگی مشخص بر آن قرار می گیرد.

قالی و گلیم کردستان از نظر ویژگی های نقوش به دو گروه تقسیم می شود:

نقوش اشکالی: شامل طرح ها و نقش و نگاره های سنتی، عشایری و روستایی است که کمتر دستخوش تغییر و تحول شده و با تفاوت هایی اندک، از سال ها پیش به یک شیوه بافته شده است. خصوصیت بارز این طرح ها و نقش مایه ها، اشکال ساده شده هندسی و نیمه هندسی است.

نقوش منظم: دارای طرح ها و نقش های منظم، پیوسته، منسجم و متقارن است. بیشتر این نقوش منشاء عشایری و روستایی ندارد و طراحی آنها ملهم از فرش های شهری باف و سایر هنرهای تمدن شهرنشینی مانند پارچه، ترمه، قلم کار و کاشی است. با این تفاوت که به شیوه نقوش عشایری ساده و مجرد شده است. خصوصیت اصلی این فرش ها نظم، یکپارچگی طرح، قرینه سازی و توازن است.

طرح هایی که در گلیم و قالی کردستان به کار می روند عبارت اند از: گل چینی، گل میرزا علی، گل و بلبل، عروس و داماد، ماهی درهم، جقه توپی (هشت بته)، گل میناخانی، جقه چارکی، گل و گلدان، نقش چهارباغ، شوره یی (بید مجنون)، نقش موسایی، گل وکیلی، دسته گول، گل هه مرو، گل ژرسه، موش و گربه، بته و شاخ گوزن یا بته یحیی چلپی، بته گره ای و تنگی- نقشه بازوبند، دار و گل، نقش مستوفی، گاماسی، نقشه سماوری، کله گاوی، طرح تخت جمشید (که یل ولان)، جقه بادامی، جوزان، توت فرنگ و گل چایی.

موج بافی

موج یا رختخواب پیچ بیشتر در مناطق روستایی و کمابیش در مناطق شهری مورد استفاده است. از موج در ماه های سرد سال به عنوان روانداز استفاده می شود. این پارچه برای پوشش تزیینی کرسی نیز به کار می رود و گاه آن را به عنوان پرده به درگاه می آویزند و به این وسیله از ورود سرما به داخل جلوگیری می کنند.

نقوش تزیینی موج دار عبارت اند از: کشکولی، پرطاووسی، چهار خانه، سیاه و سفید، تخت قرمز، شمشیری، دولتی، حوض، دعا، محراو، چخماق، گل، کله کبکی، شانه، گنجشک، انگور (گل گله)، پروانه، بزکوهی، پرنده قیچی، درخت و ماهی، ترنج دار، گنبدی، برگ بیدی، چشم بلبلی (چشم خروسی)، بازو بند، دو کلکانه و خربزه ای (سیخی بافت).

جانماز یا سجاده

جانماز یا سجاده تولید دیگر کارگاه موج بافی است. این بافته چنان که از نام آن بر می آید، زیراندازی برای ادای نماز است که همیشه پاک و منزه نگه داشته می شود و پس از انجام نماز جمع می شود.

قطع جانماز کوچک و حدود 150×100 سانتی متر است و از دو تخته تشکیل می شود. رنگ آمیزی و نقش پردازی جانماز متاثر از جنبه معنوی کاربرد آن است و برخلاف موج که دارای رنگ های شاد و متنوع است، ترکیب رنگی آن از دو رنگ سیاه و سفید یا قهوه ای و سفید تشکیل می شود. در طرح های جانماز- حتی در نمونه های قدیمی آن- به ندرت نگاره های حیوانی دیده می شود.

نمد بافی

نمد بافی در کردستان با سابقه طولانی کردها در امر دامداری ارتباط تنگاتنگ دارد. مزایای نمد به عنوان عایقی در برابر رطوبت، گرما و سرما و نیز استحکام قابل توجه این فرآورده، آن را به وسیله مناسبی برای زندگی در کوهستان و مناطق سردی چون کردستان بدل ساخته است.از سوی دیگر ابزار کار برای ساخت نمد، ساده، محدود، ارزان و مواد اولیه آن همواره در دسترس بوده است. دو کاربرد عمد نمد در این نواحی، یکی به عنوان تن پوش مردان (کوله بال و که په نک) و دیگری به عنوان زیرانداز است. گاه از نمد به عنوان زیره زین اسب و خورجین استفاده شده است.

آجر تراشی

شهر سنندج در طول تاریخ به دلیل تولید آجرهای تزیینی و نقش دار مورد توجه بوده است. قدیمی ترین نمونه های هنر آجرکاری و نماسازی داخل و خارج بنا در این استان، مربوط به دوران صفویه است. هر چند در مقبره "امامزاده عقیل" در "یاسوکند" بیجار، جفت کاری آجرنمای بنا و یا در طاق و قوس و فیلپوش (سکج)، فرم های مربوط به سلجوقیان به کار رفته است.

قواره بری (اروسی سازی، سرکله سازی )

از دیگر تزیینات کاربردی در بناهای قدیمی سنندج، پنجره های چوبی با شیشه های رنگی است. جریان رنگ و نور در لابه لای گره ها و چفت و بست پیچان نوارهای چوبی، فضایی رویایی و خیال انگیز در اتاق های این ساختمان ها به وجود می آورد. نقوش گیاهی و گل و بته های اسلیمی در کنار نقوش هندسی، بنا به سلیقه هنرمندان در این در و پنجره ها جای می گیرد. گاه در لابه لای این نقوش هندسی، سطوح ریزی از آیینه نیز به کار می رود این هنر در ساخت پنجره های بزرگ تر مشرف به حیاط، در شاه نشین های موسوم به " اروسی" به اوج خود رسیده است.

قدمت اروسی سازی در سنندج تقریباً به سیصد و پنجاه سال پیش می رسد و نمونه های موجود بر مهارت کم نظیر استادکاران سنندجی در این هنر، مهر تایید می گذارد.

نازک کاری

شهر سنندج، مرکز تولید صنایع چوبی مانند نازک کاری، معرق و منبت کاری است و مردمان آن از حدود صد سال پیش به خلق آثار هنری در این زمینه اشتغال دارند.

در حال حاضر انواع تولیدات نازک کاری و کارگاه های صنایع چوبی و سنتی به دو گروه عمد تقسیم می شوند:

تولیدات صرفاً تزیینی: شامل انواع تابلوهای چوبی معرق و منبت با مضامین تاریخی، اجتماعی و اساطیری... که جهت نصب بر دیوار و تزیین و دکوراسیون ساخته می شوند.

تولیدات کاربردی: که شامل جعبه های جواهرات و لوازم آرایش، چوب سیگار، قلمدان، رحل قرآن و وسایل سرگرم کننده مانند صفحه شطرنج و تخته نرد و ... است.

عمده ترین نوع چوب که در کارگاه های نازک کاری سنندج به کار می رود، چوب گره یا ریشه درخت گردو، تنه گردو، ریشه گردو یا گره سنجد و چوب درخت گلابی جهت رنگ های روشن و قسمت های مختلف کار است. این چوب ها به دلیل ویژگی خاص نقوش و تنوع رنگ آن ها برای این کار مناسب هستند. چوب کیکم با نقوش زیبا نیز برای کارهای ظریف به کار می رود.

گیوه کشی

گیوه یا "کلاش" پای افزاری راحت، مقاوم و ارزان است که در جوامع کوچ نشین، روستایی و شهرنشین مورد استفاده قرار می گیرد سادگی ابزار کار و در دسترس بودن مواد اولیه برای تولید آن و همچنین وجود نیروی کار در دسترس، موجب رواج پیشه گیوه کشی در کردستان به ویژه در ناحیه اورامانات شده است.

مراکز عمده تولید گیوه در کردستان، آبادی اورامانات و هجیج است و در قصبه نودشه، گیوه کشی از مشاغل عمده مردمان محسوب می شود. در تولید گیوه یا گلاش سه نوع کار انجام می شود: کار خانگی که شامل بافت رویه گیوه است و به وسیله زنان و مردان در اوقات فراغت انجام می شود، کارگاهی که مربوط به ساختن کف و تخت گیوه و دوخت رویه به آنست و مرحله اتصال رویه و تخت گیوه که آن را "پرگامارونی" می نامند.

منبع:سیمای میراث فرهنگی کردستان