دریچه ای دیگر از اعجاز قرآن

دانشمندان اسلامی در حوزه علوم قرآنی، پیرامون قرآن و جنبه های اعجازگر این کتاب شریف آسمانی از دیر باز تا کنون فراوان سخن گفته اند.

اعجاز تشریعی، بیانی، علمی و اخیرا اعجازعددی قرآن، پاره ای از ابعاد اعجازآمیزقرآن است که تا کنون درراس کانون توجه و مداقه قرآن پژوهان و دانشمندان اسلامی قرار گرفته است.

نه آنچه تا کنون در باب اعجاز قرآن گفته شده است، تمام است و نه تمام جنبه های اعجاز قرآن منحصر در آن چیزی است که تا کنون گفته شده است.

ویزگی ذاتی قرآن به عنوان پدیده ای وحیانی و معجزه ای جاوید و جهانی به گونه ای است که در گذراعصار و قرون رفته رفته دریچه هایی تازه ازافق اعجاز آن گشوده می شود.

یکی از جنبه های شگفت انگیزاعجاز قرآن که تا کنون مغفول مانده و یا دست کم، کمتر بدان پرداخته شده است، اعجاز نهفته در موسیقی و نظم آوایی قرآن است.

اعجاز یاد شده در دو ساحت قابل بررسی است:

«یک نوع موسیقی درونی در کلام قرآن وجود دارد که احساس شدنی است، اما تن به تشریح نمی دهد. این موسیقی در تار و پود الفاظ و در ترکیب درون جمله ها نهفته است.» ( مجله اندیشه صادق ،شماره 15)

ویژگی یاد شده فارغ از معانی و مفاد آیات نیز وجود دارد هر چند توجه و التفات به معنا بر میزان تاثیر گذاری آن می افزاید.

این درست است که هر واژه ای صدایی دارد وحتی ممکن است نحوه چیدمان ونوع ترکیب برخی واژگان در یک یا چند جمله باعث ایجاد آهنگی خاص و آوایی تاثیر گذار باشد اما مدعای ما این است که این خصیصه در کتاب آسمانی قرآن در حد اعجاز است.

مستدل کردن این ادعا به شیوه عقلی اندکی دشوار است چه آنکه اثبات آن بیشتر در گرو تجربه فردی است و تا آنجا که ذهن تاریخ به یاد می آورد همواره افراد بی شماری اعم از مسلمانان، اهل کتاب و حتی منکران و معاندان وجود داشته اند که با صرف شنیدن آیات نورانی قرآن تحت تاثیر نیرومند این کتاب شگرف آسمانی قرار گرفته و به غیر عادی و فوق العادگی  بودن آن اعتراف کرده اند.

ممکن است گفته شود این تاثیرناشی از درک جنبه های ادبی وبلاغی قرآن است.

البته اعجاز ادبی و بلاغی قرآن جای خود دارد و آن بحث دیگری است لکن درک زیباشناختی این ویژگی برای همگان میسر نیست.

در مورد خصیصه آوایی قرآن اما داستان به گونه ی دیگری است؛ چه آنکه این نظم آهنگین و هارمونی نهفته در آیات با کمترین التفات قابل ادراک و تشخیص است.

«قاری قرآن اگر نیک تلا وت کند، آن گونه که خواست قرآن است، نه آن طور که خواست خود اوست، هر آینه می یابی، آوایی هماهنگ ونغمه ای فراگیر تمام وجودت را فرا گرفته و با این که قرآن شعر نیست، ولی در آن چیزی می یابی که در شعر و نغمه های دیگر یافت نمی شود».(نظم آهنگ در قرآن، ج 1017/2)

آهنگ پذیری قرآن نیز در نوبه دارای اعجاز است. قران کریم هم از درون آهنگین است و هم از بیرون آهنگ پذیر.

آیات قرآن نه تنها با آهنگهای معنوی و روحی متناسب است بلکه زیباییهای آن با اینگونه آهنگها مضاعف می شود. هیچ کدام از کلامهای بشری حتی سخنان بزرگان دین و نیز ادبا و فصحای روزگار به اندازه قرآن آهنگ پذیر نیستند.

سخن استاد مطهری در این خصوص راهگشاست:

« تا آنجا که نشان‏ داده‏اند در زبانها جز شعر چیز دیگری آهنگ نمی‏پذیرد، آهنگ واقعی که یک‏ نفر موسیقیدان بودند برای آن آهنگ بسازد، شعر است که آهنگ می‏پذیرد.

البته هر نثری را می‏شود با آواز بلند خواند اما آن کسی هم که آهنگها را نمی‏شناسد می‏فهمد که اگر این را ساده بخوانند بهتر از آن است که با آواز بخوانند. ولی یک چیز آهنگ پذیر آن چیزی است که وقتی آن را با آهنگ‏ می‏خوانند آن را بهتر بیان می‏کند تا وقتی که ساده می‏خوانند.

به این‏ می‏گویند آهنگ‏پذیری، یعنی آهنگ، آن را بهتر می‏تواند بیان کند از غیر آهنگ. قرآن از طرفی ما می‏بینیم شعر نیست، چون نه وزن دارد نه قافیه و نه هجاهایش هماهنگ با یکدیگر است. از نظر محتویات هم، چون شعر اصلا به تخیل بستگی دارد، تخیل در آن نیست، آن تشبیهات و خیالات شاعرانه‏ در آن نیست. قرآن یگانه نثری است آهنگ‏پذیر. همین قرائتهایی که‏ می‏خوانند کسانی که اهل قرائت هستند با آهنگ می‏خوانند. حالا شما یک کلام‏ دیگر، خود خطبه‏های پیغمبر را بیایید با آهنگ بخوانید، اصلا نمی‏پذیرد.

خطبه‏های نهج البلاغه را شما بیایید با آهنگ بخوانید، نمی‏پذیرد. هر کلام‏ عربی یا فارسی را اگر نثر باشد بیایید با آهنگ بخوانید، نمی‏پذیرد. تنها قرآن است که آهنگ پذیر است و این همان مطلبی است که از صدر اسلام‏ به آن توجه شده است. اینکه توصیه شده است که قرآن را به صوت حسن‏ بخوانید برای همین بوده است که در قرآن چنین استعداد و پذیرشی بوده و با آهنگ بهتر می‏توانسته است خودش را نشان بدهد و نمایان کند.» (نبوت،صفحه 230-229)

بررسی و تبیین مساله اعجاز موسیقیایی قرآن مجالی فراختر از این مقال می طلبد و آنچه در این مختصر بیان گردید صرفا به مثابه طرح بحثی است که راه را برای تحقیقات جدی تر در این راستا هموار می سازد.