مقام شفاعت حضرت معصومه (علیهاالسلام)
مقام شفاعت، موهبتی است الهی كه خداوند متعال به آنان كه روحشان به جلوه قدسی مزیّن است، عنایت میكند. بر اساس بیان و دلالت روایات، عالیترین مرتبه آن «مقام محمود» است كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در روز رستاخیز در آن مقام، طلوع میكند و آبشار نور شفاعت را از آن مطلع بر امت جاری میگرداند.(1)
شفاعت در قرآن
بیست و پنج آیه قرآن(2) درباره شفاعت - نفیاً و اثباتاً - نازل شده است و بیش از 30 مرتبه این كلمه و مشتقات آن در قرآن تكرار گردیده است؛ این فزونی آیات، دلیل روشنی بر اهمیّت موضوع شفاعت در قرآن است. بعضی از بزرگان، این مجموعه آیات را به هفت گروه تقسیم نموده و به بحث درباره آن پرداختهاند.(3)
آیاتی كه مقام شفاعت را برای دارندگان اذن الهی اثبات میكند، عبارتند از:
1. «مَنْ ذَالَّذی یَشْفَعُ عِندَهُ اِلاَّ بِاِذْنِهِ»(4)؛ «كیست كه بدون اذن او شفاعت كند.»
2. «ما مِنْ شَفیِعٍ اِلاَّ مِنْ بَعْدِ اِذْنِهِ»(5)؛ شفیعی نیست كه جز به اذن و فرمان او شفاعت كند.»
3. «وَ لا تَنْفَعُ الشَّفعَةُ عِنْدَهُ اِلاَّ لِمَنْ اَذِنَ لَهُ»(6)؛ «در روز رستاخیز، شفاعت كسی سودی نمیبخشد، مگر شفاعت آن كه خدا به او اذن دهد.»
4. «یَومَئذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفعَةُ اِلاَّ مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً»(7)؛ «در آن روز، شفاعت هیچ كس سود نبخشد؛ جز آن كسی كه خدا به او اذن دهد و به گفتار او راضی شود.»
پیامبر اكرم فرمود: «من در روز قیامت، شفاعت میكنم و شفاعتم پذیرفته میشود و علی علیه السلام شفاعت میكند و شفاعتش پذیرفته میشود، اهل بیت من شفاعت میكنند و شفاعت آنان هم پذیرفته میشود.»
5. «وَلا یَمْلِكُ الَّذِینَ یَدعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفعَةَ اِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِاْلحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»(8)؛ «كسانی، غیر خدا كه مورد پرستش واقع میشوند [بتها...] هرگز قادر بر شفاعت نیستند؛ مگر آن گروه كه به حق گواهی دهند و از صمیم جان به آن دانا باشند.»
6. «لا یَمْلِكُونَ الشَّفعَةَ اِلاَّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً»(9)؛ «در آن روز هیچ كس [معبودهای دروغی] مالك شفاعت نباشد مگر آن كه با خدا عهدی داشته باشند.»
7. «... وَ لا یَشْفَعُونَ اِلاَّ لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ»(10)؛ درباره كسانی شفاعت میكنند كه مورد پسند خدا باشند و آنان از خوف خدا هراسانند.
از این آیات، به روشنی استفاده میشود كه برخی انسانها از مقام شفاعت برخوردارند. دقت در مفاهیم آیات، ما را به نكات زیر راهنمایی میكند:
- در روز رستاخیز، گروهی با داشتن شرایطی شفاعت خواهند كرد.- یكی از شرایط شفاعت، اذن الهی است.
- شفاعت كننده باید به یگانگی خدا و بندگی خویش گواهی دهد: «اِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ».
- شفاعت كننده باید با خداوند، پیمان شفاعت داشته باشد: «اِلاَّ مَنِ اتَّخِذَ عِنْدَ الرَّحْمن عَهْداً».
- تقاضای شفاعت نباید با سخنی كه خشم خدا را برمیانگیزد آمیخته باشد: «وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً» شاید مقصود آیه این باشد كه درخواست شفاعت نباید در باره افرادی باشد كه شایستگی شفاعت را ندارند.
- شفاعت شونده باید مورد رضایت خدا باشد: «الاّ لِمَن اِرْتَضی».
شفاعت در آیینه روایات
پیامبر اكرم و جانشینان راستین آن حضرت (علیهم السلام)، به پیروی از قرآن مجید و در راستای تفسیر آیات شفاعت، این موضوع را در سخنان خود یاد كرده و آن را یك اصل ثابت و نقطه درخشان در فرهنگ نامه اسلام، بیان نمودهاند.
صدها روایات، درباره شفاعت و شرایط آن، در كتابهای حدیثی شیعی و سنی موجود است. ما به ذكر چند روایت اكتفا میكنیم:
1. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اُعطیتُ خَمْساً... و اُعطِیتُ الشَّفاعَةَ فَاَخَّرْتُها لاُِمَّتی فَهِیَ لِمن لا یُشْرِكُ بِاللهِ شَیْئاً»(11)؛ «خداوند بزرگ به من پنج امتیاز عطا فرمود و یكی از آنها شفاعت است كه آن را برای امت خود نگاه داشتهام، برای كسانی كه مشرك نباشند.»
حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود: «تَدْخُلُ بِشَفاعَتِها شیعَتِیَ الْجَنَّةَ بِاَجْمَعِهِمْ؛ به شفاعت فاطمه معصومه، همه شیعیانم به بهشت میروند.»
2. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در تفسیر آیه «عَسی اَنْ یَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً»(12) فرمود: «هُوَ المَقامُ الَّذی اَشْفَعُ لاُِمَّتی فِیهِ»(13)؛ «(مقام محمود كه در این آیه آمده است) همان مقامی است كه در آن برای امتم شفاعت میكنم.»
3. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اَنَا اَوَّلُ شافِعٍ و اوَّلُ مُشَفَّعٍ»(14)؛ «من نخستین كسی خواهم بود كه شفاعت میكند و اولین كسی خواهم بود كه شفاعتش پذیرفته میشود.»
4. نیز فرمود: «اَسْعَدُ النَّاسِ بِشَفاعَتی یَوْمَ الْقِیامَةِ، مَنْ قالَ لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ خالِصاً مِنْ قَلْبِهِ اَوْ نَفْسِهِ»(15)؛
«خوشبختترین افراد به واسطه شفاعت من در روز رستاخیز كسی است كه بگوید: لا اله الاّ الله» در حالی كه در قلب و وجودش اخلاص داشته باشد.»
5. نیز فرمود: «شَفاعَتی لِكُلِّ مُسْلِمٍ»(16)؛ «هر كس مسلمان باشد از شفاعت من بهرهمند خواهد شد.»
6. نیز فرمود: «اِنّی لَاَرجُو اَنْ اَشْفَعَ یَومَ الْقِیامَةِ عَدَدَ ما عَلیَ الاَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ وَ مَدَرَةٍ»(17)؛ «همانا امیدوارم كه در روز رستاخیز به عدد درختان و كلوخهای روی زمین، از مسلمانان شفاعت كنم!
7. نیز فرمود: «فَیُشْفَعُونَ حَتّی یَخْرُجَ مَنْ قالَ: لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ مِمَّنْ فی قَلْبِهِ مِیزانُ شَعِیرَةٍ»(18)؛ «آنگاه شفاعت میشوند، تا آنجا كه حتی اگر كسی به اندازه یك جو، از ایمان واقعی داشته باشد از آتش جهنم خلاص میشود.»
8. نیز فرمود: «مَنْ صَلَّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ قالَ الَلَّهُمَّ اَنْزِلْهُ الْمَقْعَدَ المُقَرَّبَ عِنْدَكَ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَجَبَ لَهُ شَفاعَتِی»(19)؛ «هر كس بر من درود فرستد و بگوید: خدایا، او را در روز قیامت به مقام قرب خود جای ده، شفاعت من برای او واجب میشود.»
9. نیز فرمود: «اَنَا اَوَّلُ شافِعٍ فِی الْجَنَّةِ»(20)؛ «من اولین كسیام كه در بهشت شفاعت میكند.»
10. علی علیه السلام فرمود: «لَنا شَفاعَةٌ و لاَِهْلِ مَوَدَّتِنا شَفاعَةٌ»(21)؛ «ما شفاعت میكنیم و دوستان ما نیز مقام شفاعت دارند.»
مقام محمود و شفاعت پیامبر اكرم
بر پایه روایات اسلامی، بر بام بلند مقام شفاعت كه همان مقام محمود است، چهره مبارك خاتم الانبیاء میدرخشد. آن حضرت در آن مقام طلوع میكند و فروغ شفاعت خویش را بر امت جاری میسازد. آن بزرگوار چنین فرمود: «هنگامی كه در مقام محمود قرار گیرم برای افرادی از امتم كه مرتكب گناهان بزرگ شدهاند شفاعت میكنم و خدای متعال، شفاعتم را در باره آنان میپذیرد. به خدا سوگند! كسانی كه ذریّه و فرزندان مرا آزار داده باشند، شفاعت نمیكنم.»(22)
نیز فرمود: «آن هنگام كه رستاخیز برپا شود، من پیشوای پیامبران و سخنگوی آنان و صاحب شفاعت ایشان خواهم بود... .»(23)
شفاعت قرآن و عترت
بنابر احادیث فراوان، در روز رستاخیز، قرآن و عترت نیز شفاعت میكنند. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اِنّی لَاَشْفَعُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَاُشَفَّعُ، و یَشْفَعُ عَلِیٌّ فَیُشَفَّعُ وَ یَشْفَعُ اَهْلُ بَیْتی فَیُشَفَّعُونَ»(24)؛ «من در روز قیامت، شفاعت میكنم و شفاعتم پذیرفته میشود و علی علیه السلام شفاعت میكند و شفاعتش پذیرفته میشود، اهل بیت من شفاعت میكنند و شفاعت آنان هم پذیرفته میشود.»
نیز فرمود: «اَلشُّفَعاءُ خَمْسَةٌ: اَلْقُرآنُ وَ الرَّحِمُ وَالْاَمانَةُ و نَبِیُّكُمْ وَ اَهْلُ بَیْتِ نَبِیِّكُمْ»(25)؛ «شفاعت كنندگان پنج دستهاند: قرآن، خویشاوندان، امامت، رسول اكرم و اهل بیت پیامبر (علیهم السلام).»
نیز فرمود: «قرآن را بیاموزید؛ زیرا قرآن در روز قیامت، اهل قرآن را شفاعت میكند.»(26)
امام صادق علیه السلام سه مرتبه فرمود: «وَاللهِ لَنَشْفَعَنَّ لِشیعَتِنا...»(27)؛ «به خدا سوگند! شیعیان خود را شفاعت میكنیم.»
نیز فرمود: «شَفاعَتُنا لاَِهْلِ الْكَبائِرِ مِنْ شِیعَتِنا...»(28)؛ «شفاعت ما برای كسانی از شیعیان ما است كه مرتكب گناهان بزرگ شدهاند.»
معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام پرسید: «مَنْ ذَالَّذِی یَشْفُعُ عِنْدُهُ اِلاَّ بِاِذْنِهِ»؛ «آنان كه از سوی خداوند اذن دارند، چه كسانیاند؟»
آن حضرت پاسخ داد: «قالَ نَحْنُ اُولئِكَ الشَّافِعُونَ»(29)؛ «ما آن شفاعت كنندگان میباشیم.»
شفاعت پیامبران، فرشتگان و مؤمنان
پس از قرآن و عترت، فروغ شفاعت از جمال انبیای بزرگ، فرشتگان مقرّب، علمای ربانی، شهدا و مؤمنان، ساطع است. آنان در عرصه رستاخیز به شفاعت گناهكاران قیام میكنند.
پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «یَشْفَعُ النَّبِیُّونَ وَالْمَلائِكَةُ وَالْمُؤْمِنُونَ...»(30)؛ «پیامبران و فرشتگان و مؤمنان شفاعت میكنند.»
نیز فرمود: «یَشْفَعُ یومَ الْقِیامَةِ، اَلْاَنْبِیاءُ ثُمَّ الْعُلَماءُ ثُمَّ الشُّهَداءُ»(31)؛ «در روز رستاخیز، پیامبران و سپس دانشمندان و سپس شهیدان راه خدا شفاعت میكنند.»
نیز فرمود: «فَیُؤْذَنُ لِلْمَلائِكَةِ وَ النَّبِیِّین و الشُّهَداءِ اَنْ یَشْفَعُوا فَیَشْفَعُونَ و یُخْرِجُونَ مَنْ كانَ فی قَلْبِهِ ما یَزِنُ ذَرَّةً مِنْ اِیْمانٍ»(32)؛ «پس اذن داده میشود كه فرشتگان و پیامبران و شهیدان شفاعت كنند. آنگاه آنان شفاعت میكنند و هر كس را كه ذرّهای ایمان در قلب او باشد از آتش خارج میكنند.»
شفاعت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام
اكنون روشن شد كه شفاعت، جلوههای قدسی با اذن خداوند نزد او پذیرفته است. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) شفاعت میكند. قرآن و عترت شفاعت میكنند. دانشمندان و شهیدان شفاعت میكنند. خلاصه آنكه، علی علیه السلام فرمود: «ما شفاعت میكنیم و دوستان ما نیز مقام شفاعت دارند.»(33)
حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسلام) نیز شفاعت میكند. گستره سفره شفاعتش به وسعت تاریخ تشیّع و عموم شیعیان است. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود: «تَدْخُلُ بِشَفاعَتِها شیعَتِیَ الْجَنَّةَ بِاَجْمَعِهِمْ(34)؛ به شفاعت فاطمه معصومه، همه شیعیانم به بهشت میروند.» استحقاق چنین مقام و منزلتی برای حضرت معصومه (علیهاالسلام) روشن و آشكار است. پیامبر اكرم فرمود: «كسی كه قرآن را بیاموزد و احكام آن را پاس بدارد، خداوند او را اهل بهشت قرار میدهد و شفاعت او را درباره ده نفر از خویشاوندانش كه همه سزاوار آتش باشند، میپذیرد.»(35)
نیز فرمود: «هنگامی كه انسان مؤمنی، به نودسالگی رسد، خداوند گناهان او را میبخشد و شفاعت او را درباره خویشانش میپذیرد.»(36)
همچنین فرمود: «در پرتو شفاعت یك نفر از امت من، جمعیتی بیش از افراد بنی تمیم به بهشت خواهند رفت.»(37)
نیز فرمود: «اهل بهشت در صفهایی منظم میایستند. آنگاه یكی از دوزخیان، از مقابل یكی از آنان عبور میكند و به او میگوید: آیا یاد داری كه یك روز از من آب خواستی و من تو را سیراب كردم؟ پس اكنون مرا یاری كن. در این هنگام آن شخص كه اهل بهشت است برای او شفاعت میكند و نیز یكی از اهل جهنم بر یكی از اهل بهشت میگذرد و به او میگوید: آیا به خاطر داری كه روزی آب وضو به تو دادم، پس مرا یاری كن. آن شخص او را شفاعت میكند.»(38)
شیخ مفید می گوید: «وَ یَشْفَعُ الْمُؤْمِنُ البَرُّ، لِصَدیقِهِ الْمُؤْمِنِ المُذْنِبِ، فَتَنْفَعُهُ شَفاعَتُهُ و یُشَفِّعُهُ اللهُ وَ عَلی هذَا الْقَوْلِ اِجْماعُ اْلاِمامِیَّةِ»(39)؛ «مؤمن پارسا و نیكوكار برای دوست گناهكارش شفاعت میكند و خداوند، شفاعتش را میپذیرد و این مطلب، نزد عموم امامیه، پذیرفته شده است.»
پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «... وَ اِنَّ اَدْنَی الْمُؤْمِنِینَ شَفاعَةً یَشْفَعُ فی اَرْبَعینَ مِنْ اِخْوانِهِ»(40)؛ «و كمترین مرتبه شفاعت مؤمن آن است كه در باره چهل نفر از برادرانش شفاعت میكند.»
با توجه به این مجموعه روایات، آشكار و بدیهی است كه در سایه رحمت واسعه خداوند رحمان و مكانت عرشی حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسلام)، همه شیعیان به نور شفاعت آن حضرت وارد بهشت شوند.
پینوشتها:
1- المیزان، طباطبایی، ج 1، ص 176 و 177.
2- المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم، واژه «شَفَعَ».
3- شفاعت در قلمرو عقل، قرآن و حدیث، جعفر سبحانی، ص 100 – 58/ شفاعت در قرآن و حدیث، رضا استادی، ص 34-6/ شفاعت، احمد مطهری و غلامرضا كاردان، ص 44-9.
4- بقره/ 255.
5- یونس/ 3.
6- سبأ/ 23.
7- طه/ 109.
8- زخرف/ 86.
9- مریم / 87.
10- انبیاء/ 28.
11- مسند احمد، ج 1، ص 301/ صحیح بخاری، ج 1، ص 92 و 119 (باب التّیمّم و كتاب الصلوة).
12- اسراء/ 79.
13- مسند، احمد بن حنبل، ج 2، ص 528/ سنن ترمذی، ج 4، ص 365، ح 5145 (با اندكی تفاوت).
14- سنن ترمذی، ج 5، ص 248، ح 3695/ سنن دارمی، ج 1، ص 26 - 27.
15- صحیح بخاری، ج 1، ص 36، (كتاب العلم، باب الحرص علی الحدیث).
16- سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1444.
17- مسند، احمد بن حنبل، ج 5، ص 347.
18- همان، ج 3، ص 345.
19- همان، ج 4، ص 108.
20- صحیح مسلم، ج 1، ص 130/ سنن دارمی، ج 1، ص 27.
21- خصال، صدوق، ص 624.
22- المیزان، طباطبایی، ج 1، ص 176 - 177.
23- سنن ترمذی، ج 5، ص 247، ح 3692/ سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1443.
24- مناقب، ابن شهر آشوب، ج 2، ص 15/ مجمع البیان، ج 1، ص 104، (با اندكی تفاوت).
25- همان، ص 14.
26- مسند، احمد بن حنبل، ج 5، ص 251.
27- مناقب، ابن شهر آشوب، ج 2، ص 14.
28- من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 376.
29- تفسیر عیاشی، ج 1، ص 136/ محاسن برقی، ص 183، (با اندكی تفاوت).
30- صحیح، بخاری، ج 9، ص 40.
31- سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1443.
32- مسند، احمد بن حنبل، ج 5، ص 43.
33- خصال، صدوق، ص 624.
34- سفینةالبحار، ج 2، ص 376.
35- سنن ترمذی، ج 4، ص 245/ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 78/ مسند احمد، ج 1، ص 148.
36- مسند احمد، ج 2، ص 89.
37- سنن دارمی، ج 2، ص 328/ سنن ترمذی، ج 4، ص 46/ سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1444.
38- سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1215.
39- اوائل المقالات، مفید، ص 52.
40- همان، ص 53.
منبع:
قم در عصر حضور ائمه و غیبت صغری، غلامعلی عباسی .