شعر کهن فارسی

به قول استاد شفیعی کد کنی

1. «شعر کلاسیک گره خوردگی عاطفه و تخیل است که در زبان آهنگین شکل گرفته باشد.».

تاکیدی که ایرانیان بر زیبایی وزن و مفهوم شعر داشته اند، تقریباً در ادبیات جهان کم نظیر است . از دیر باز شاعری یکی از مهمترین مشاغل دیوانی در ایران بوده است و شعرا در کنار دیوان سالاران و مورخان در دربارها سهم خود را در حراست از فرهنگ و هویت ایرانی  به جا می آوردند . گرچه در اخلاص نیت امثال عنصری ها و فرخی ها شک داریم ، چراکه به هر حال در آمد شاعران درباری که لاجرم می بایست قصیده گویی سلطان وقت را می کردند بسیار چشم گیر بوده است اما غریو مردانی چون فردوسی و عطار و مولوی نه تنها حرکت کند شعرای اولیه فارسی را جبران کرد بلکه تیر و نیزه ای از جنس پرنیان هفت رنگی شد که تارش خیال و پودش اندیشه بود و بر قلب سخن دری نشت و عجبا از تیری که بر قلبی بنشیند و زندگی بخشد که "عجم زنده کردم بدین پارسی".

سابقه شعر فارسی بیش از هزار و صد سال است. شعر کهن ایران کاملاً موزون بوده و وزن آن بر پایه ساختاری است که عروض نام دارد و ما در "کارگاه سرایش" شما را با قوانین آن آشنا می کنیم.

نخستین نمونه‌های به دست آمده از شعر در ایران، پیشینه‌شان به روزگار زرتشت پیامبر و سروده‌هایش در گاهان(گات ها) می‌رسد. این سروده‌ها به گویش گاهانی از زبان اوستایی است. همچنین از دوران پهلوانی (اشکانی) منظومه‌هایی - مانند ایاتکار زریران (یادگار زریران) و درخت آسوریک - به زبان پهلوی اشکانی در دست است. افزون بر این نمونه‌هایی از شعر (ترانه‌های خسروانی) به زبان پهلوی ساسانی یافت شده‌است. سروده‌ها و اشعار مانوی به فارسی میانه (پهلوی ساسانی و اشکانی) نیز در نزد اهل فن اهمیتی به سزا دارد. لیکن اجماع علمای فن بر این است که وزن هیچکدام از این اشعار عروضی نیست، بنابراین این اشعار با شعر امروزی فارسی تفاوتی بنیادین دارند.

نخستین شاعران فارسی‌سرا (مراد از فارسی در اینجا فارسی دری و در مقابل فارسی میانه است) در دربار یعقوب لیث صفاری پدیدار شدند. اگر چه نمونه‌هایی از شعر به زبان فارسی دری، پیش از این دوران وجود دارد، ولی بررسی آنها مشخص می‌کند که در زمان سروده‌شدنشان شعر فارسی هنوز قوام نیافته‌بود، چرا که وزن آنان به طور مطلق عروضی نیست. محمد سگزی و بسام کورد از نامهای چند تن از سرایندگان دربار یعقوب است.

مرحله بعدی شکل‌گیری و تکامل شعر کهن فارسی در ماوراء النهر و خراسان اتفاق افتاد. علت آن بیش از هر چیز پشتیبانی فرمانروایان ایرانی‌نژاد سامانی از زبان فارسی بود. در این روزگار شاعران بزرگی چون رودکی سمرقندی، شهید بلخی و دقیقی  پدیدار شدند. فردوسی، بزرگ‌ترین حماسه‌سرای ایران، نیز اواخر این دوره را درک کرد.

با روی کار آمدن غزنویان ترک‌نژاد از رونق شعر فارسی کاسته نشد و ایشان بویژه محمود غزنوی از پشتیبانان جدی سخنوران بودند. در این دوره شاهد برآمدن سرایندگان چون فرخی سیستانی و عنصری بلخی هستیم.

از روزگار غزنوی به بعد بویژه از آغاز پادشاهی سلجوقیان اندک اندک جنبش سرایش شعر به زبان فارسی دری به نواحی مرکزی ایران و حتی نواحی غربی (چون آذربایجان) کشیده شد و شعر و زبان آن تحت تأثیر گویش محلی گویندگان این خطه قرار گرفت. در این عهد شاعران بزرگی چون ناصر خسرو ، قطران تبریزی، فخرالدین اسعد گرگانی و اسدی طوسی پدیدار شدند.

در سده ششم هجری شاهد پیدایش سرایندگان بزرگی چون عطار نیشابوری، نظامی گنجوی، خاقانی شروانی، جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی، انوری ابیوردی، ظهیر فاریابی و ده‌ها شاعر بزرگ دیگر هستیم.

سده هفتم هجری اوج شعر فارسی محسوب می‌شود و در آن دو شاعر بزرگ سعدی شیرازی و مولانا جلال‌الدین بلخی رومی آسمان شعر فارسی را روشن کردند. پس از این دو ، شعر فارسی در سراشیب و فرود افتاد و اگر چه در سده هشتم هجری با ظهور شعرایی چون عبید زاکانی و حافظ شیرازی امید هایی درخشید.

بعداز حافظ که پایان بخش سبک عراقی است. سبک هندی پیدا شد که شاعران بزرگی چون صایب تبریزی  و بیدل دهلوی از سر آمدان آن به شمار می آیند.

در دوران مشروطه که اواخر دوران شعر کهن فارسی بود، شاعرانی مثل عارف قزوینی ، میرزاده عشقی و فرخی یزدی نقش مهمی درانقلاب مشروطه به عهده داشتند. و با ظهور نیما یوشیج دوره شعر کهن سر می آید.

در ستون شعر کهن ایران قصد ما آشنایی با منظومه های زیبای ادبیات فارسی است و معرفی قطعات به یاد ماندنی شعرای قدیم چه در قالب غزل چه مثنوی و چه قصیده و دیگر قوالب شعری  بی شک این آشنایی منوط به دانستن زبان شعر هر دوره است که در هر جایگاه به این مهم هم خواهیم پرداخت.