تبیان، دستیار زندگی
در یكی از جلسات درس علامه طباطبایی رحمه‏الله پس از اینكه روی آیه‏ای از قرآن بحث شده بود، سؤالی مطرح شد كه خود مرحوم علامه به آن سؤال جواب فرمودند. بعد از اینكه حدود پنج دقیقه مرحوم علامه مطلب را تقریر و تبیین فرمودند، استاد مطهری رحمه‏الله همراه با تواضع
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

جلوه‏‌های معلمی استاد مطهری

(1)

شهید مطهری

سرآهنگ

هر استادی در تدریس خویش، دست كم باید از دو ویژگی مهم برخوردار باشد:

1. ویژگی علمی؛

2. ویژگی اخلاقی.

ویژگیهای «علمی» و «اخلاقی» هر استادی لازم و ملزوم یكدیگرند و هر یك بدون دیگری كاری عقیم و راهی ستَروَن است و البته برخورداری توأمان از این دو ویژگی نیز بس دشوار است:

به هوس راست نیاید به تمنا نشود  كاندرین راه بسی خون جگر باید خورد

بدین منظور، بر آن شدیم تا «روش تدریس شهید مطهری رحمه‏الله را به نظاره نشینیم و در این زمینه، نكته‏هایی را گردآوری كنیم و از ویژگیهای «علمی» و «اخلاقی» آن استاد شهید در هنگام تدریسهایشان مُستفیض و مست فیض شویم. امید است كه به خواست خدای سبحان و عنایات امام زمان علیه‏السلام و توجهات كوثر قرآن علیهاالسلام، این نكته‏ها مقبولتان افتد و در تدریس و كلاسداری به كارتان آید.

آنچه را بسیاری از همگان به سادگی از سر آن می‏گذشتند و نكته‏ای در آن نمی‏یافتند، استاد با دقتی حیرت‏انگیز مورد كنكاش قرار می‏داد و تناقضات درونی و نقاط ضعف آن را آشكار می‏ساخت.

شایان توجه است كه تمامی این نكته‏ها از كتاب «جلوه‏های معلمی استاد مطهری» برگرفته شده‏اند، اما گزینش، دسته بندی، عنوان گذاری و انتخاب اشعار متناسب با برخی از این نكته‏ها، از سوی نگارنده این نكته‏هاست كه پیشاپیش، از نگارنده آن كتاب تشكر و قدردانی می‏كند و دست به دعا بر می‏دارد و به خدای خویش عرضه می‏دارد:

گر خطا گفتیم اصلاحش تو كُن                          مصلحی تو ای تو سلطان سخُن

الف. ویژگیهای علمی و روشی

هنر تشریح مطالب

یكی از استادان حوزه علمیه قم می‏گوید: در یكی از جلسات درس علامه طباطبایی رحمه‏الله پس از اینكه روی آیه‏ای از قرآن بحث شده بود، سؤالی مطرح شد كه خود مرحوم علامه به آن سؤال جواب فرمودند. بعد از اینكه حدود پنج دقیقه مرحوم علامه مطلب را تقریر و تبیین فرمودند، استاد مطهری رحمه‏الله همراه با تواضع حدود ربع ساعت با بیان جدیدتری همان مطلب را تشریح كردند. آن قدر جالب صحبت می‏كردند كه همه سراپا گوش بودند. خود مرحوم علامه طباطبایی رحمه‏الله شدیدا به حالت وجد و شوق در آمده بودند. این بود كه علامه پس از شهادت استاد مطهری رحمه‏الله فرمودند: با بودن مطهری در درس، می‏دانستم چیزی هدر نمی‏رود. و اگر تعبیر بدی نباشد من به حالت رقص در می‏آمدم. در همان جلسه هم این حالت شادی و شعف زیاد در مرحوم علامه دیده می‏شد.(1)

احاطه علمی

یكی از شاگردان استاد مطهری رحمه‏الله می‏گوید: ویژگی دیگری كه به عقیده بنده از همه مهم‏تر است این بود كه ایشان به موضوع بحث تسلط علمی داشتند، یعنی مطلب را خود فهمیده بودند.(2)

پختگی علمی

یكی از دوستان شهید مطهری رحمه‏الله می‏گوید: استاد كم حرف می‏زد ولی پخته حرف می‏زد.(3)

كم گوی و گزیده گوی چون دُر                                تا ز اندك تو جهان شود پُر

و یكی از شاگردان استاد مطهری رحمه‏الله می‏گوید: از نظر علمی باید بگویم استاد مطهری قبل از آنكه مسئله‏ای را برای شاگرد مطرح كند، اول برای خودش پخته كرده بود، یعنی هرگز مسئله‏ای طرح نمی‏شد كه برای خود ایشان كاملاً روشن نشده باشد. به همین دلیل هیچ گاه در برابر هیچ پرسشی، ایشان دچار لكنت زبان نمی‏شد.(4)

جذب با مطلب

یكی از شاگردان استاد مطهری رحمه‏الله می‏گوید: یكی از مهم‏ترین تفاوتهایی كه میان استاد مطهری و بعضی دیگر بود، این بود كه استاد با «مطلب» جذب می‏كرد و دیگران با بیان. البته بیان مهم است، اما اگر فقط بیان باشد زود می‏گذرد.(5)

درس استاد به گونه‏ای بود كه شاگرد وقتی پای درسش می‏نشست، تمامی وجود استاد را می‏پذیرفت.(6)

پیش مطالعه

ایشان پیش از حضور در كلاس مقیّد بود كه به سبك همه اساتید حوزه در حدی كه فرصت اجازه می‏داد، از پیش، مطالعه كند و مطالب را در ذهن خود مرتب سازد.(7)

نو بودن مطالب

درس ایشان همیشه نو بود. استاد مطهری سعی می‏كردند مطالعه را قطع نكنند. اگر درسی را می‏خواستند مطرح كنند به كتاب جدیدی كه برخورد می‏كردند مطالعه می‏كردند. ایشان به مجلات مختلف رجوع می‏كردند، مخصوصا به اندیشه‏های معاصرین بسیار توجه داشتند و همین خصوصیت، درس ایشان را نو می‏ساخت.(8)

هر كه ز آموختن ندارد ننگ                            دُر بر آرد زآب و لعل از سنگ

آنكه دانش نباشدش روزی                                 ننگ دارد زدانش آموزی

(نظامی)

جهت دار بودن

درس و بحث ایشان غالبا و در اكثر قریب به اتفاق موارد، یك بحث جهت دار بود، یعنی شاگرد می‏فهمید كه این بحث به چه درد می‏خورد.(9)

تاریخچه بحث

ایشان قبل از ورود در اصل درس یك مقدمه تاریخی بیان می‏كردند. با احاطه‏ای كه به اقوال گذشتگان داشتند، سیر تحول یك مفهوم را بیان می‏كردند و ریشه و سابقه مطلب را توضیح می‏دادند تا شاگرد تصور نكند كه این بحث مانند قارچی از زمین بدون سابقه سبز شده و بلكه بفهمد كه در طول روزگار، این بحث چه سرنوشت و سرگذشتی داشته و از این طریق بتواند جای بحث را در تفكر امروزی مشخص كند.(10)

توضیح مقدمات

استاد در آغاز درس، مقدمات را به خوبی توضیح می‏داد و مشخص می‏كرد كه مطلب بر چه مقدماتی مبتنی است، و این خصوصیت باعث می‏شد كه هنگام تدریس، اشتباهاتی در ذهن شنونده پیش نیاید... استاد مطهری می‏كوشیدند چیزهایی را كه موجب درهم آمیختگی فكری و اشتباه در مطلب می‏شود، نخست توضیح دهند، تا هنگام درس، استدلال به درستی جایگیر شود.(11)

طرز فكر صحیح

از مهم‏ترین خصوصیات ایشان، حساسیت فوق العاده نسبت به ارائه صحیح اندیشه اسلامی به جامعه بود.(12)

تا نیك ندانی كه سخن عین صواب است                            باید كه به گفتن دهن از هم نگشایی

دور نشدن از بحث

مرحوم مطهری رحمه‏الله در تدریس نیز همچون سایر جنبه‏های زندگی‏اش بسیار منظم و مقیّد به برنامه بود، در طول كلاس حتی المقدور از مطلب اصلی دور نمی‏شد، و اگر احیانا مطلبی را بر سبیل استطراد بر زبان می‏آورد، آن را به گونه‏ای انتخاب می‏كرد كه با موضوع مورد بحث قرابت داشته باشد و در هر حال رشته اصلی بحث را رها نمی‏كرد و از ابتدا تا به انتها آن را به خوبی دنبال می‏كرد.(13)

تنظیم درس

یكی از شاگردان استاد مطهری رحمه‏الله می‏گوید: ایشان در تنظیم شكل درس بسیار متبحر بودند كه من كمتر كسی را مانند ایشان دیدم.(14)

سخن را سراست ای خردمند و بُن                                 میاور سخُن در میان سخُن

شهید مطهری

شناخت حد و مرز درس

ایشان در تدریس از موضوع خارج نمی‏شدند، از خط بحث بیرون نمی‏رفتند و حد و مرز موضوعات و مسائل را خوب می‏شناختند. یك مطلب را می‏گرفتند و همان را در یك خط مستقیم دنبال می‏كردند.(15)

مدیریت علمی

ایشان بر معلومات خودشان مدیریت داشتند. این طور نبود كه حافظه، مزاحم كار ایشان شود و مطلب غیرلازم وارد بحث شود. درس ایشان جُنگ مانند و كشكول مانند نبود.(16)

پاسخ به سؤالات

استاد اهل بحث بود. در كلاس درس از اشكال و سؤال شاگرد استقبال می‏كرد. هیچ وقت نمی‏شد كه بخواهد با هیمنه و غلبه استاد بر شاگرد، جلوی سؤال و اشكال را گرفته یا آن را متوقف كند، بلكه به عكس پا به پای شاگرد یا صاحب اشكال جلو می‏رفت. گاهی می‏شد كه در یك جلسه درس حدود 31 یا بیشتر از وقت به رفع اشكال و گفتن پاسخ می‏گذشت.(17)

استاد در مواقعی كه می‏دید سؤال كننده هدفش از اشكال به غیر از جنبه‏های علمی و به دست آوردن مطلب است، و یا خیلی پرت سخن می‏گوید، و یا در مواردی اشكال خیلی خارج از بحث است و اشكال كننده هم دست بردار نیست، در این موارد ابتدا با لحن آرام و عباراتی همچون «حالا ببینیم» و سپس با لحن محكم‏تری چون «این مربوط نیست» و «نخیر آقا» و... بحث را به دست می‏گرفتند، ولی روحیه كلی ایشان استقبال از سؤال بود.(18)

ژرف نگری

مرحوم مطهری علاوه بر وسعت معلومات، سخت موشكاف و نكته سنج و تحلیل‏گر بود.

آنچه را بسیاری از همگان به سادگی از سر آن می‏گذشتند و نكته‏ای در آن نمی‏یافتند، استاد با دقتی حیرت‏انگیز مورد كنكاش قرار می‏داد و تناقضات درونی و نقاط ضعف آن را آشكار می‏ساخت.(19)

سخندان پرورده، پیر كهن  بیندیشد آنگه بگوید سخن

مزن بی تأمل به گفتار دم                                      نكو گوی اگر دیر گویی چه غم

بیندیش و آنگه برآور نفس                                       وز آن پیش بس كن كه گویند بس

به نطق آدمی بهتر است از دواب                                  دواب از تو به،‌گر نگویی صواب

تدریس دلنشین

مرحوم مطهری علاوه بر عمق و وسعت معلومات، بیان گرم و دلنشینی نیز داشت و خود این امر بیش از پیش سبب گرمی محضر ایشان می‏شد.(20)

مرور مطالب قبلی

ایشان مقیّد بودند در آغاز درس، مطالب عمده و اصلی بحث را كه قبلاً مطرح شده بود یادآوری كنند. این خود باعث می‏شد كه ارتباط مطلب با گذشته حفظ شود و به علاوه چارچوب روشنی از همه بحث به خصوص در درس فلسفه تصویر گردد، و این سبب بهره دهی بیشتر و بهتر درس ایشان می‏شد.(21)

علامه پس از شهادت استاد مطهری رحمه‏الله فرمودند: با بودن مطهری در درس، می‏دانستم چیزی هدر نمی‏رود. و اگر تعبیر بدی نباشد من به حالت رقص در می‏آمدم. در همان جلسه هم این حالت شادی و شعف زیاد در مرحوم علامه دیده می‏شد

بیان مسائل كاربردی و نو

آن مرحوم مقیّد بود به اینكه ارتباط مسائل و مباحثی را كه تدریس می‏كرد با مسائل مستحدثه در زمان روشن سازد، و به اصطلاح كاربرد مطلبی را كه می‏آموزد به خوبی مشخص نماید. همین امر سبب شده بود تا درسهای او سر زندگی و جذابیت خاصی پیدا كند و از صورت درسهای خشك و بحثهای مجرد بیرون آید.(22)

ایشان همیشه با مسائل تازه تماس داشت. و شاگرد وقتی از كلاس ایشان بیرون می‏آمد، برای خودش تعدادی از مسائل نو گیر می‏آورد كه بتواند پیگیری كند.(23)

بیانهای گوناگون

یكی از شاگردان استاد مطهری رحمه‏الله می‏گوید: ایشان سعی می‏كردند خیلی آسان و بی تكلّف بهترین طرح و توجیه را در مطالب ـ كه بسیاری از آنها جنبه ابتكاری داشت ـ بیان دارند. از این رو گاه بیانی را كه خود در یك موضوع عنوان كرده بودند نمی‏پسندیدند و از نو بیان دیگری را ارائه می‏دادند. از جمله به خاطر دارم كه در درس عقاید (ایدئولوژی اسلامی) یك بار صریحا گفتند: آنچه را در جلسه گذشته بیان كردم رها كنید، و مطلب را به گونه‏ای كه اكنون می‏گویم به خاطر بسپارید.

(24)

ادامه دارد ...


پی نوشت ها:

1. جلوه‏های معلّمی استاد مطهری، ص72.

2. همان، ص99.

3. همان، ص88.

4. همان، ص54.

5. همان، ص56.

6. همان، ص54.

7. همان، ص112.

8. همان، ص97 ـ 98.

9. همان، ص98.

10. همان، ص96.

11. همان، ص68.

12. همان، ص172.

13. همان، ص112.

14. همان، ص96.

15. همان، ص97.

16. همان، ص97.

17. همان، ص169.

18. همان، ص169.

19. همان، ص115.

20. همان، ص112.

21. همان، ص176.

22. همان، ص113.

23. همان، ص100.

24. همان، ص177.

منبع:

عبدالرحیم موگهی، مجله ‏مبلغان،‌ شماره 65

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.