مسئولیت های متقابل دولت و ملت

دولت به عنوان نمایندگان ملت، مسئول سامان دهی به امور كشور است.

به تعبیری مردم برای اینكه زندگی فردی و اجتماعی خویش را نظم و انضباط بخشند و هركاری دارای مسئول مشخص و هر امری متولی خاص خود را داشته باشد و امور از هم تفكیك و به بهترین وجه انجام شود، اقدام به انتخاب نمایندگانی می كنند كه دولت را تشكیل می دهد.

در این مقاله نویسنده كوشیده است نگاهی كوتاه وگذرا به وظایف دولت از دیدگاه دعای «توفیق الطاعه» داشته است. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:

¤¤¤

ضرورت تبیین حقوق متقابل دولت و ملت

همواره درباره مسئولیت های متقابل دولت و ملت و حقوق هر یك نسبت به دیگری اختلاف نظر بوده و خواهد بود؛ ریشه این اختلاف را می بایست در تغییر رفتارها و دلبستگی های آدمی و مقتضیات و شرایط زمانی و یا مكانی جست. به این معنا كه در هر زمان و یا مكانی دغدغه آدمی یگانه نیست و هر كس در شرایطی خاص و ویژه دغدغه ای دارد كه در شرایط زمانی و مكانی دیگر اصولا به عنوان مسئله نیز مطرح نمی باشد چه رسد كه به عنوان مشكل و معضل و یا دغدغه خود را تحمیل كند.

از این رو است كه گاهی رفاه و گاهی عدالت و زمانی دیگر آزادی دغدغه افراد و دولت ها است. در امور دیگر نیز این گونه است و آدمی نمی تواند بگوید كه چه وظایف و مسئولیت هایی اساسی و اصلی است و چه مسئولیت ها و یا وظایف فرعی می باشد. در حقیقت مسئله تزاحم در موارد عمل همانند تضاد در مقام احكام خود را تحمیل می كند. این گونه است كه حقوق فرعی و اصلی گاه جا به جا می شود. به سخن دیگر اگر بخواهیم مسئولیت های ریز و درشت دولت ها و ملت ها را بازشماریم باید مجموعه ای از قواعد و اصول زندگی اجتماعی را به عنوان وظایف و حقوق هر یك برشماریم و مسئولیت های زیادی را بر این دو دسته بار كنیم. قواعد سیاسی و یا بازی زندگی هر دم مسئولیت ها و حقوق تازه ای را ایجاد می كند و یا مسئولیت ها و حقوقی را بی معنا و لغو می سازد. مطالبات و خواسته های مردم تغییر می كند و ذائقه ها دگرگون می شود و نیازهای نوشونده خود را تحمیل می كند. دولت ها كوچك و بزرگ می شوند و حجم مسئولیت ها كاهش و افزایش می یابد.

نیازها و اصول ثابت و متغیر

با این همه به نظر می رسد كه اصول ثابت و دغدغه ها و نیازهایی دایمی وجود داشته باشد كه در هر شرایطی باقی و برقرار می باشد و هرگز از حالت نیاز اساسی و اصلی بیرون نمی رود و از این رو حقوق و مسئولیت هایی را نیز می توان جست وجو كرد كه هماره باقی است. به این معنا كه می توان حقوق و مسئولیت ها و نیز نیازها و خواسته هایی را از هر دو سو یافت كه هرگز گرد كهنگی و یا غبار بی نیازی بر آن نمی نشیند و انسان اجتماعی و دولت ها بدان نیاز دارند و خواهان اعمال درست آن از سوی یك دیگر هستند. این ها اموری هستند كه در اصطلاح به آن ها اصول ثابت و غیر متغیر می گویند كه در برابر مسائل و امور متغیر و نوشونده قرارمی گیرند.

برای شناسایی این حقوق و مسئولیت ها می توان شیوه های مختلفی را در پیش گرفت و نظرات و آرای فلاسفه سیاسی و دانشمندان روان شناس و یا جامعه شناس یا روان شناسان اجتماعی و فیلسوفان جامعه شناسی سیاسی و حتی حقوق دانان را به دست آورد. یا به شكل دیگر به میان مردم رفت و با بهره گیری از آمارگیری نسلی و بین نسلی آن را به دست آورد؛ زیرا در هر نسلی گفتمان غالب می شود و یا حتی در هر دوره ده ساله یا بیست ساله ای و یا به قول چینی ها و یا سرخ پوستان آمریكایی هر دوازده سالی یك گفتمان و دوره وجود دارد كه نیازها و خواسته های خود را تحمیل می كند و این به سبب تغییرات آب و هوای به شكل كلان است. روحیات و افكار و اندیشه ها در این دوره های دوازده ساله به گونه ای با دوازده سال دیگر متفاوت است.

به هر حال می توان راه های مختلفی را در پیش گرفت تا امور ثابت و نیازهای دایمی بشر و جامعه و به تبع آن مسئولیت های دولت ها را به دست آورد.

راه دیگری كه به نظر می رسد، بازخوانی كتاب و حیاتی است كه از سوی آفریدگار بشر به عنوان كتاب استفاده و حفظ و نگه داری بشر و بهترین شكل كاربرد آن فرو فرستاده شده است و در آن همه خصوصیات این ساخته و صنع الهی در آن بیان شده است و شیوه نگه داری و بازسازی و تعمیرات و رشد و بهره گیری از آن را به صورت دقیق و كامل تبیین كرده است.

از این رو می بایست به كتاب وحیانی قرآن مراجعه كرد و تحلیل قرآن و تبیین آن را از بشر و خواسته و نیازهای ثابت وی دانست و به عنوان مسئولیت به دولت ها دیكته و قانونی كرد.

با این همه قرآن دارای مطالب بسیاری است و اگر كسی بخواهد در كوتاه ترین و گویاترین واژگان و یا گزاره ها آن را بیان كند می بایست به چه چیزی رجوع كند. به سخن دیگر همان گونه كه گفته می شود كه تمامی قرآن تفسیر و تفصیل سوره حمد می باشد و یا این كه تمامی سوره حمد در بسم الله الرحمن الرحیم خلاصه شده و همه آن گزاره در بسم الله و همه در بای بسم الله است. اكنون آن كلمه كلیدی و یا جملات كوتاه و گویا كدام است كه بیانگر مسئولیت ها و حقوق متقابل دولت و ملت باشد؟

نیایش ها راه شناخت مطلوب بشریت

به نظر می رسد كه این كلمه و یا كلمات كلیدی و یا گزاره ها و جملات اصلی را بتوان از راه دیگری نیز به دست آورد كه ناظر به تفسیر همان كلام الهی و وحیانی باشد.

در سخنان معصومان(ع) مطالب به شكل های مختلف و گوناگون چون گفت وگو، سخنرانی، دعا و مانند آن آمده است. دعا و نیایش در ادبیات و فرهنگ امامان(ع) كاربردها و كاركردهای چندی دارد كه می توان به آموزش و تربیت و یا تبیین مواضع و دیدگاه ها و شیوه مقابله و مبارزه با دشمن دین و دنیای مردم اشاره كرد. هنگامی كه امام سجاد(ع) دعا و نیایش می كند همه این كاربرد و كاركردها را در نظر دارد.

در دعا و نیایش های امامان معصوم گاه مطلوب بودن امری برای همیشه به شكل دعا و نیایش بیان شده است و در حقیقت به مردم آموزش داده می شود كه این گونه باشند و این گونه عمل كنند و اگر آن را به شكل خواسته دعایی بیان می كنند برای بیان مطلوبیت واقعی آن است.

یكی از دعاها و نیایش های بسیار پرمحتوا و كلیدی دعایی است كه از امام زمان(عج) در مفاتیح الجنان از مصباح كفعمی نقل شده است. این دعا همان دعای توفیق الطاعه است كه دارای فقرات چندی است كه بیش از 50 مطلب و مساله مهم را در بردارد.

در این دعا كوشش شده است تا وضعیت مطلوب همه اقشار سنی و جنسی و علمی و طبقات اجتماعی بیان شود و در حقیقت عصاره و كلید واژگان قرآن و جوامع الكلم است. در این دعا و نیایش به طور عموم خواسته شده كه از غیبت و دروغ و حرام خواری و مانند آن پرهیز شود و از زنان خواسته شده كه عفت و حیا داشته باشند و عالمان در پی زهد روند و انباشت ثروت را كنار گذارند كه مصیبت و گرفتاری عظمای علمای دین است و در پی نصیحت و پند عملی مردم باشند و یا از جوانان خواسته كه مردان انابه و توبه باشند و مغرور به جوانی نشوند كه به ظاهر گناهی نكرده اند و از پیران خواسته كه همواره وقار و آرامش خویش را حفظ كنند و زود از كوره در نروند و همانند كودكان سنگینی و وزانت خویش را از دست ندهند و كودكانه رفتار نكنند و یا از ثروتمندان خواسته است كه فروتنی در پیش گیرند و دست و دل باز باشند و بخل نورزند بلكه بخشش كنند و حق سائل و محروم را ادا كنند و یا از فقیران خواسته كه شكیبایی ورزند و صبوری پیشه كنند و در آن چه خداوند به ایشان می دهد اهل قناعت باشند و به سوی این و آن دست دراز نكنند.

دادگری و مهرورزی مسئولیت دولت ها

در بخشی دیگر از دعا و نیایش به وضعیت مطلوب ملت و دولت اشاره می كند. نخست مسئولیت دولت و در حقیقت حقوق مردم را یادآور می شود و سپس مسئولیت و در حقیقت حقوق دولت ها را بیان می كند.

به نظر صاحب الامر و الزمان(عج) آن چیزی كه به عنوان عصاره خواسته های ملت ها مطرح است و هرگز از عنوان اصلی و اساسی بیرون نمی رود و در حقیقت راهبرد اساسی دولت ها می بایست باشد و دولت ها به عنوان یك مسئولیت دایمی و همیشگی می بایست بدان عمل كنند، دادگری و مهرورزی است.

به این معنا كه دولت می بایست عدالت همه جانبه در تولید و توزیع ثروت و منافع و نیز بر آوردن نیازهای فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و مشاركت دهی در حوزه قدرت را راهبرد خویش قرار دهد و در برنامه ریزی و تصمیم گیری آن را عملیاتی كند. بنابراین عدالت محوری و مهرورزی مهم ترین مسئولیت دولت است و در حقیقت مهم ترین نیاز بشر و جوامع بشری می باشد كه دولت ها می بایست آن را برآورده سازند.

دولت باید در كارهای خویش اصل تحمل ملت را اصل قرار دهد و براساس عفو و گذشت برخورد كند و اگر ملت كاری را بر خلاف قانون انجام داد او را مواخذه به شدت نكند و با ملت به عنوان مجموعه كنار بیاید. به این معنا كه گذشت در حق مردم و حركت های مردمی می بایست اصل باشد و حتی حركات غیرقانونی ملت و مردم را به شكل جمعی انجام می گیرد با گذشت و شفقت و مهربانی تحمل كند وآنان را به راه درست و راست هدایت كند. البته این به آن معنا نیست كه حقوق افراد پایمال شود. به سخنی دیگر گاه دولت ها به عنوان دولت حقوقی را دارا می باشند كه از سوی ملت ها نادیده گرفته می شود و دولت چون در مقام قدرت است نمی بایست از قدرت خویش استفاده كند و مردمان را مواخذه و تنبیه دست جمعی كند. به عنوان نمونه اگر مردمی در شهری اعتراض كردند و حتی اشتباهاتی را مرتكب شدند به عنوان حركت جمعی آنان را مجازات نكند و با در پیش گرفتن عفو و گذشت و رافت اسلامی آنان را به راه آورد.

انصاف و نیكوترین شیوه مسئولیت ملت

در برابر مسئولیت ملت و در حقیقت از حقوق دولت این است كه مردم در برابر كارها و برنامه های دولت انصاف را از دست ندهند و درستی اعمال و رفتار دولت را ارزیابی كنند. مشكلات دولت ها را درك كنند و بدانند كه گاهی نمی توان برخی از مطالبات ملت ها را به علل و عواملی برآورده ساخت و یا این كه دولت در وضعیتی است كه نمی تواند برخی از اطلاعات را به طور شفاف در اختیار مردم قرار دهد بنابراین نمی بایست براساس اطلاعات ناقص داوری كنند و از حد انصاف بیرون روند و دولت را متهم به كم كاری و یا ظلم و عدم توجه به مطالبات به حق مردمی كنند.

دیگر این كه در رفتار اجتماعی همواره روش و شیوه نیكو را در پیش گیرند و با اعمال نابهنجار جمعی خویش اسباب قانون شكنی و قانون گریزی را فراهم نیاورد و به گونه ای عمل كنند كه دولت ها در ایجاد امنیت و آرامش و آسایش با مشكل مواجه نشوند.

بسیاری از مشكلات دولت ها به سبب رفتارهای نادرست جمعی ملت هاست و دولت ها و هم ملت ها هزینه های زیادی را به این سبب می دهند و صدمات جبران ناپذیری می بینند. بنابراین بهتر است كه رفتارهای خویش را به گونه تنظیم كنند كه الگوی رفتاری جوامع دیگری بشری باشد.

به هر حال صاحب الزمان(عج) بهترین و كامل ترین دولت را دولتی می داند كه عدالت محور و اهل شفقت و مهرورزی باشد و بهترین جامعه و ملت را ملتی بر می شمارد كه انصاف و حسن سیره و روش را دارا باشند.

نكته ای كه در پایان این گفتار ذكر آن ضروری است این كه تفكر شیعی آینده محور است و هرگز برخلاف جوامع دیگر به گذشته به عنوان مطلوب نگاه نمی كند. از این روست كه حتی عصر نبوی و یا علوی به عنوان عصر طلایی مطرح نیست بلكه عصر ظهور مهدوی به جهت وجود همین معیارهای دولت و ملت به عنوان عصر طلایی مطرح می شود. در حقیقت امید به آینده و زندگی شاد و سراسر آسایش و آرامش مطلوبی است كه چشم انداز آینده تفكر شیعی را شكل می بخشد. جهانی در آن ترسیم می گردد كه همه در آسایش و آرامش هستند. چنین تفكری می طلبد كه همواره امیدوار بوده و به آینده خوش بین و حركت رو به جلو داشته باشیم.

حسین كریم خانی