روش جدید افزایش قد

افزایش طول استخوان به روش الیزاروف شیوه‌ای رایج درعلم پزشكی است كه متخصصان كشورمان همگام با محققان دیگر كشور‌ها این عمل را انجام می‌دهند.اما استفاده از سلول‌های بنیادی در این فرآیند، شیوه‌ای است تقریبا منحصر به فرد كه در صورت موفقیت آزمایش انسانی، یك‌بار دیگر نام محققان ایرانی را در جهان مطرح می‌كند.

این طرح كه محصول همكاری پژوهشگاه رویان، كلینیك افزایش قد تهران و دانشكده دامپزشكی دانشگاه تهران است، فاز آزمایش روی حیوان را با موفقیت به پایان برده و اكنون پژوهشگران مترصد دریافت مجوز كمیته اخلاق برای آزمایش انسانی هستند.

دكتر محمد‌رضا باغبان اسلامی‌نژاد، مسئول آزمایشگاه سلول‌های بنیادی بزرگسال رویان كه سرپرستی تیم تحقیقات را بر عهده داشته است، در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: استفاده از سلول‌های بنیادی در افزایش طول استخوان به روش الیزاروف، علاوه بر اینكه هزینه و طول درمان را كاهش می‌دهد، منجر به افزایش كیفیت استخوان‌های ساخته شده می‌شود و این روشی است كه علاوه بر تیم ایرانی، گروهی از محققان ژاپنی هم درصدد اجرای آن هستند.

روش روسی، بومی‌سازی ایرانی

در دهه 1950 میلادی الیزاروف جراح روسی، روشی برای افزایش طول استخوان‌های آسیب‌دیده ارائه كرد كه این روش تا مدت‌ها در انحصار متخصصان روسی بود و تنها پس از فروپاشی شوروی، دیگر دانشمندان با این روش آشنا شدند.

در این شیوه روی محل مورد نظر فیكسچرهایی بسته می‌شود و استخوانی كه باید بلند شود، برش می‌خورد و محل برش به كمك فیكسچر از هم فاصله می‌گیرد. این فاصله به مرور با سلول‌های استخوان‌ساز پر می‌شود و در نهایت طول استخوان حداكثر تا 30 درصد طول اولیه آن بلند می‌شود.

این روش كه از حدود 5 سال پیش در ایران نیز انجام می‌شود، با وجود تمام محاسنی كه دارد، به‌دلیل طولانی بودن دوره درمان از سنگین‌ترین اعمال جراحی ارتوپدی به حساب می‌آید.

به گفته دكتر اسلامی‌نژاد، با كمك فیكسچر‌ها در هر 24 ساعت، یك میلی‌متر فاصله میان 2 قسمت استخوان ایجاد می‌شود. در مراحل ابتدایی این فاصله با لخته خونی و به مرور با بافت‌های همبند پر می‌شود و مدتی طول می‌كشد تا سلول‌های استخوان ساز به این(گپ) استخوانی مراجعت كنند و فرایند استخوان‌سازی كامل شود.

به‌عنوان مثال اگر افزایش طولی معادل 5 سانتی‌متر مورد نظر باشد، 50 روز برای افزایش این طول زمان لازم است و حداقل 50 روز دیگر برای كامل شدن این فرایند و به این ترتیب بیمار مجبور است در تمام این مدت همچنان دستگاه فیكسچر را روی عضو خود تحمل كند.

كیفیت نامناسب استخوان‌های ساخته شده، از دیگر محدودیت‌های این روش است كه دكتر اسلامی‌نژاد به آن اشاره می‌كند: (گاهی اوقات استخوان‌هایی كه به این روش ساخته می‌شوند از كیفیت و استحكام لازم بی‌بهره‌اند و شكستن این استخوان‌ها مشكل دیگری است كه بیماران با آن مواجه می‌شوند.)

مجموعه این محدودیت‌ها باعث شد تا كلینیك افزایش قد ایران، طرح‌ بهبود كیفیت الیزاروف را به پژوهشگاه رویان پیشنهاد دهد. پس از این پیشنهاد و انجام فاز مطالعاتی، در نهایت انجام جراحی با استفاده از سلول‌های بنیادی روی 10 سگ تصویب شد و به این ترتیب پای دانشكده دامپزشكی دانشگاه تهران نیز به این طرح مشترك باز ‌شد.

شباهت بیومكانیكی، علت آزمایش روی سگ‌ها

(ما 10 سگ 15 تا 25 كیلوگرمی را برای این عمل انتخاب كردیم. روی استخوان درشت‌نی 5 سگ روش الیزاروف را به شیوه معمول آن انجام دادیم و از آن‌ها به‌عنوان گروه شاهد استفاده كردیم. میزان افزایش طول مورد نظر 5 سانتی‌متر بود و این كار 50 روز زمان می‌برد. 5 سگ دیگر كه گروه آزمایش بودند در دو مقطع ( روز 25 و روز 50) و هنگامی كه استخوان تحت كشش بود، سلول‌های بنیادی را دریافت كردند.)

دكتر اسلامی‌نژاد با بیان این مطلب، می‌افزاید: ما سلول‌های بنیادی مزانشیمی (بزرگسال) را از مغز استخوان بازوی سگ‌ها به دست آوردیم و پس از كشت سلول در آزمایشگاه و به دست آوردن حدود 20 میلیون سلول بنیادی، سلول‌های بنیادی هر سگ را در 2 مرحله به لخته خونی گپ استخوانی در ناحیه تحت كشش همان سگ تزریق كردیم.

وی در مورد تعداد سلول‌های مورد نیاز می‌گوید: تعداد سلول‌های مورد نیاز بر اساس وزن بدن تعیین می‌شود، علاوه بر این ما در كشت سلول در محیط آزمایشگاه هم محدودیت داریم.

برآیند این دو مسئله محققان را به عدد 10 میلیون سلول در هر نوبت تزریق رسانده است.

از سوی دیگر نیاز به 10 تا 15 میلی‌لیتر مغز استخوان برای دستیابی به هر 10 میلیون سلول بنیادی مهم‌ترین دلیل استفاده از مغز استخوان برای استخراج سلول‌های بنیادی بوده است: (برای استخراج سلول‌های بنیادی منابعی چون خون بند ناف، پالپ دندانی و مغز استخوان وجود دارد كه در این میان ما به خون بند ناف كه دسترسی نداشتیم و در میان دیگر منابع، مغز استخوان ساده‌ترین روش برای استحصال میزان سلول بنیادی مزانشیمی مورد نیاز را در اختیارمان قرار می‌داد.)

اما چرا از سگ برای چنین آزمایشی استفاده شده است؟ سرپرست تیم تحقیقاتی در پاسخ به این سؤال می‌گوید:(سگ‌ها از نظر بیومكانیكی بیشترین شباهت را به انسان دارند و در تحقیقات مشابه معمولا از این حیوان استفاده می‌شود.)

سرانجام آزمایش‌ها نشان داد كه در گروه آزمایش كه سلول بنیادی دریافت كرده بودند، ‌گپ استخوانی تقریبا 2 برابر سریع‌تر پر شده است و دانسیته استخوان ایجاد شده به مراتب بالاتر از گروه كنترل بوده است.

100 روز پس از زمان آغاز این آزمایش، این 10 سگ به تاریخ پیوستند: ( در پایان این دوره سگ‌ها معدوم شدند و از استخوان مورد نظر هر دو گروه لام‌های پاتولوژیك تهیه كردیم.)

این آزمایش ثابت كرد كه میزان استخوان ساخته شده در گروه آزمایش حدود 30 تا 40 درصد بیشتر از گروه كنترل بوده است.

مجموع این آزمایش‌ها هم محققان را به این نتیجه رساند كه تركیب الیزاروف با استفاده از سلول‌های بنیادی، علاوه بر كاهش دوره درمان و هزینه‌های این جراحی، موجب به دست آوردن استخوانی با كیفیت و استحكام بالاتر می‌شود.

موفقیت‌آمیز بودن این آزمایش موجب شده تا پژوهشگران برای آغاز آزمایش انسانی برنامه‌ریزی كنند: (دلیلی برای عدم موفقیت آزمایش انسانی وجود ندارد و با تصویب كمیته اخلاق پژوهشگاه به زودی آزمایش انسانی را روی داوطلبان آغاز می‌كنیم.)

اما آیا چنین عملی صرفا به منظور افزایش قد و یك عمل زیبایی توصیه می‌شود؟

دكتر اسلامی‌نژاد در پاسخ این سؤال می‌گوید: به هر حال هر جراحی خطرات و مشكلات خاص خود را دارد و چنین جراحی سنگینی هم از این امر مستثنی نیست.

او تأكید می‌كند: هدف ما استفاده از این روش به‌عنوان یك شیوه درمان برای كسانی است كه به دلایلی چون تصادف یا دیگر حوادث دچار نقص عضو شده‌اند و استفاده از این روش به منظور زیبایی را توصیه نمی‌كنیم.

سپیده سمائی