اربعین در فرهنگ اهل بیت _{^{علیهم السلام}}

نگاهی به عدد 40 از روزن خاندان نور

مقدمه:

واژه «اربعین‏» در متون دینی و مجموعه‏های حدیثی از ارزش والایی برخوردار است. آثار حفظ چهل حدیث، اخلاص عمل در چهل روز و دعای عهد در چهل صبح، كمال عقل در چهل سالگی، دعا برای چهل مؤمن، شهادت چهل مؤمن برای میت، برگزاری عبادت در چهل شب چهارشنبه برای دیدار حضرت ولی عصر علیه السلام، و بعثت غالب انبیأ در چهل سالگی، از جمله مواردی است كه ارزش و جایگاه این اصطلاح اسلامی و عرفانی را مشخص می‏سازد.

«اربعین‏» از اصطلاحات رایجی است كه در متون اسلامی كاربرد زیادی دارد، مثلا در برخی از روایات به عنوان نماد كمال، حدی برای تصفیه باطن و... قلمداد شده است. در این نوشتار به مناسبت روز اربعین شهادت امام حسین علیه السلام برخی از موارد كاربرد این واژه ارزشمند كه در فرهنگ اسلامی به مناسبتهای گوناگون از آن یاد شده و گاهی پیامهای اخلاقی و دستورهای الهی با آن همراه شده است، با اشاره به سی نكته در چهار قسمت تقدیم خواهد شد.

قسمت اول

1. شهادت چهل مؤمن

امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا مات المؤمن فحضر جنازته اربعون رجلا من المؤمنین وقالوا: اللهم انا لانعلم منه الا خیرا وانت اعلم به منا، قال الله تبارك وتعالی: قد اجزت شهاداتكم وغفرت له ما علمت مما لا تعلمون; _⁽¹⁾ هرگاه یكی از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او چهل نفر از مؤمنین حضور یابند و گواهی دهند كه پروردگارا! ما به جز خوبی و نیكی از این شخص ندیده‏ایم و تو از ما داناتر هستی، خداوند متعال می‏فرماید: من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه [از بدیها و گناهان] از او می‏دانستم كه شما بی‏اطلاع بودید، همه را بخشیدم.»

همچنین امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «در بنی اسرائیل عابدی بود كه پیوسته به عبادت و راز و نیاز اشتغال داشت. خداوند متعال به حضرت داوود علیه السلام وحی فرستاد: ای داوود! این مرد عابد، فردی ریاكار و غیرمخلص است. هنگامی كه او مرد، حضرت داوود علیه السلام به تشییع جنازه‏اش حاضر نشد. اما چهل نفر از بنی اسرائیل حضور یافتند و در درگاه الهی به نیكی و خوبیهای ظاهری وی شهادت دادند و از خداوند طلب عفو و آمرزش برای وی نمودند. در هنگام غسل نیز چهل نفر دیگر چنین كردند و در هنگام دفن چهل نفر دیگر آمده، بعد از گواهی به نیكمردی عابد از خداوند متعال آمرزش او را خواستار شدند. در آن حال، خداوند به حضرت داوود علیه السلام الهام كرد كه من او را به خاطر شهادت آن عده بخشیدم و اعمال بد و ریایی او را نادیده گرفتم. _⁽²⁾

2. دعا برای چهل مؤمن

پیشوای ششم یكی از مهم‏ترین عوامل استجابت دعا را تقدیم دیگر مؤمنین در هنگام دعا می‏داند. آن حضرت می‏فرماید: «من قدم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب له; _⁽³⁾ هر كس چهل نفر از مؤمنین را در دعا كردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعای او به اجابت‏خواهد رسید.» آن حضرت تاكید می‏فرماید كه اگر این‏گونه دعا كردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تاثیر بیشتری خواهد داشت. _⁽⁴⁾ همچنین دعا كردن چهل مؤمن در قنوت نماز وتر در دل شبهای تار اجابت دعا را نزدیك‏تر و سریع‏تر می‏نماید. _⁽⁵⁾

3. دعای چهل نفره

دعا كردن همیشه خوب و یكی از سلاحهای مؤمن و وسیله ارتباط با پروردگار عالمیان است. هنگامی كه انسان خود را از هر جهت درمانده و عاجز می‏بیند با جان و دل زمزمه می‏كند كه:

سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی    دل ز تنهایی به جان آمد خدایا همدمی

در آن لحظات حساس، دعا همچون نور امیدی در دل انسان می‏تابد و دعاكننده علاوه بر آرامش درون، اعتماد به نفس، تلطیف روح، عشق و معرفت‏خویش را نیز به نمایش می‏گذارد. امام صادق علیه السلام در یكی از رهنمودهای حكیمانه خویش ما را به دعای دسته جمعی فرا می‏خواند و می‏فرماید: «اگر گروهی چهل نفره جمع شوند و خدای خویش را بخوانند، مطمئنا دعای آنان مستجاب خواهد شد و اگر چهل نفر نبودند گروه چهار نفره، ده بار خدا را بخوانند كه همین اثر را دارد و اگر بیش از یك نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خدای عزیز و جبار خواسته او را برآورده خواهد كرد.» _⁽⁶⁾

4. آمرزش چهل گناه

حضرت باقر علیه السلام یكی از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همدیگر را، حضور در تشییع جنازه آنان می‏شمارد و با توجه به اهمیت آن، تاثیر معنوی این حضور را نیز بیان می‏كند: «من حمل جنازة من اربع جوانبها غفرالله له اربعین كبیرة; _⁽⁷⁾ كسی كه جنازه‏ای را از چهار طرف حمل كند، خداوند متعال چهل گناه كبیره او را خواهد بخشید.»

5. كمال در چهل سالگی

از مهم‏ترین نكاتی كه در زندگی انسان وجود دارد و در مرحله تكامل معنوی و شخصیت وی مؤثر است، رسیدن به مراتبی از سن و سال است كه انسان كامل‏تر و پخته‏تر می‏شود. خداوند متعال در این زمینه چهل سالگی را اوج كمال انسانی می‏داند و می‏فرماید: «... حتی اذا بلغ اشده وبلغ اربعین سنة قال رب اوزعنی ان اشكر نعمتك التی انعمت علی وعلی والدی وان اعمل صالحا ترضیه واصلح لی فی ذریتی انی تبت الیك وانی من المسلمین‏» ; _⁽⁸⁾ «تا زمانی كه به كمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد، می‏گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شكر نعمتی را كه به من و پدر و مادرم دادی، به جا آورم و كار شایسته‏ای انجام دهم كه از آن خشنود باشی و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوی تو باز می‏گردم و توبه می‏كنم و از مسلمانان می‏باشم.»

6. آثار چهل روز اخلاص

امام رضا علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله چنین نقل فرمود: «ما اخلص عبد لله عزوجل اربعین صباحا الا جرت ینابیع الحكمة من قلبه علی لسانه; _⁽⁹⁾ هیچ بنده‏ای چهل روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمی‏دهد، مگر اینكه خداوند متعال چشمه سارهای حكمت را از قلب او به زبانش جاری می‏سازد.» حافظ با اشاره به این حدیث می‏گوید: