بر فراز نقاره‌خانه‌ی بهشت
تاریخچهی کامل نقارهزنی در حرم مطهر رضوی
نواختن نقاره از زمانهاى قدیم در آستان مقدس امام رضا علیه السلام معمول بوده است. اما این که این رسم از چه زمانى آغاز شده و به صورت یک سنّت در آمده، معلوم نیست. نه نویسندگان درباره آن چیزى نوشتهاند و نه اسناد و مدارک موجود در حرم مطهر چیزى را نشان مىدهد. اما از نشانههاى تاریخى چنین برمىآید که در قرن دهم، نواختن نقاره معمول بوده است.
شواهد تاریخی
فضل بن روزبهان خنجى در کتاب مهمان نامه بخارا، در حالات محمدخان شیبانى، سلطان ماوراء النهر که مشهد مقدس و ناحیه طوس را تصرف کرده بود، مىنویسد:
«سلطان تصمیم گرفت به زیارت حضرت رضا علیه السلام برود، از این رو، با اعیان لشکر خود و قاضیان و محتشمان عازم مشهد گردید. من با گروهى قبلاً به مشهد رفتیم و در آن جا مراسم استقبال را فراهم کردیم. بر فوق بارگاه حضرت، محلّى که نقاره نوبت حضرت امام مىزنند، جماعت نقارهچیان اردوى همایون و نفیرچیان ایستاده، مترصّد آن که چون موکب همایون برسد نقاره بکوبند و نفیر نوازند. آن حضرت امر فرمودند که دم نزنند و نفیرنوازى را به فقیرنوازى بدل فرمودند، و چون به درگاه بارگاه رسیدند، فرود آمده به پیشگاه برآمدند و از آن جا به روضه مقدس قدم گشاده و آداب زیارت تقدیم نمودند و اندکى نشسته، از قبه بیرون فرمودند.»
از این متن معلوم مىشود که در قرن نهم و دهم، نقاره نواخته مىشده و جایى هم در بلندى براى نقاره‌زنان اختصاص داشته است.
نشان اقتدار شاهان
در روزگاران پیشین، استفاده از شیپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر بامداد و شبانگاه، در کاخها و قصور و محلهاى اقامت حاکمان و امیران در شهرها و بیابانها نقاره مىزدند و مردم را احضار و یا مرخص مىکردند و طبل نواختن و شیپور زدن، نشان حاکمیت و اقتدار شاهان به شمار میرفته است.
در ایران، نواختن طبل و نقاره، تا زمان قاجاریه ادامه داشت و حاکمان هم در مراکز استانها به هنگام معینى از آن استفاده مىکردند و در مناطق شرقى کشور حتى تا اوایل قرن حاضر نیز معمول بود.
نقاره هر صبح پیش از طلوع آفتاب و هر عصر پیش از غروب خورشید نواخته مىشود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب، آخرین نواهاى نقاره به گوش مىرسد. این بدان معنى است که نمازگزاران براى بر پا داشتن فریضه خود، اندک فرصتى بیش ندارند و اگر نماز خویش را به جاى نیاوردهاند، مىباید شتاب کنند و به اقامه نماز بپردازند.
اما اینکه چرا این شیوه در بارگاه امام رضا علیه السلام مرسوم شده، چه کسى آن را بنا نهاده و از چه زمانى این کار رواج یافته است، معلوم نیست، و هر کس بر پایه ذوق و برداشت خود، براى آن انگیزهاى بیان مىکند. به این برداشتها توجه کنید:
ـ از آن جا که امام رضا علیه السلام عنوان ولایتعهدى داشته و ایشان را سلطان مىخواندهاند، نواختن نقاره در بارگاه ایشان معمول شده است.
ـ شاید زمانى براى پاسدارى از حرم مطهر و مشهد، در آن جا لشکریانى بودهاند که براى اعلام آمادگى ایشان نیاز به نواختن نقاره بوده، و سپس این رسم به سان یک سنّت، ماندگار شده است.
ـ نقاره زدن و شیپور نواختن، براى احترام و بزرگداشت بارگاه امام رضا علیه السلام است و تنها جنبه تشریفاتى دارد و هیچ نظر دیگرى در میان نبوده است.
موعد نقاره‌زنان بهشت
به هر حال و با هر انگیزهاى که این کار آغاز شده باشد، اینک نقاره هر صبح پیش از طلوع آفتاب و هر عصر پیش از غروب خورشید نواخته مىشود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب، آخرین نواهاى نقاره به گوش مىرسد. این بدان معنى است که نمازگزاران براى بر پا داشتن فریضه خود، اندک فرصتى بیش ندارند و اگر نماز خویش را به جاى نیاوردهاند، مىباید شتاب کنند و به اقامه نماز بپردازند.
افزون بر این، هنگامى که حادثه خاصى رخ دهد که مردم شادمان گردند و جشنى همگانى پدید آید، نقارهنوازان بر فراز نقارهخانه مىروند و بر طبلها مىکوبند و در شیپورها مىدمند.
نیز، هر گاه در آستان امام هشتم علیه السلام بیمارى شفا یابد و به خیل شفا یافتگان آستان حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى، نقارهها را به صدا در مىآورند.
علاوه بر این، در شبهاى میلاد معصومان علیهم السلام و بزرگداشت مناسبتهاى مذهبى، مانند جشنهاى بزرگ قربان و فطر و غدیر، و هم چنین در زمان تحویل هر سال شمسى، در آغاز نوروز، نقاره نواخته مىشود.
اما در ایام محرم و صفر که روزهاى سوگوارى شیعیان است، به منظور احترام به آیین سوگوارى، هیچ نوایى از نقارهخانه به در نمىآید.
میعاد نقاره‌زنان بهشت
براى نقارهزدن در آستانه مقدسه، محل خاصى در نظر گرفته شده و جاى بلندى فراهم آمده است. این بناى زیبا و باشکوه، بر فراز ایوان شرقى صحن عتیق (انقلاب) قرار دارد و از قسمتهاى مختلف حرم ، دیده مىشود. بلندى بنا سبب شده است که به هنگام نقارهزدن، آواى آن تا دور دستها شنیده شود، و به ویژه به هنگام برآمدن آفتاب، که شهر از هیاهوى آمد و شد اتومبیلها خالى است، نواى آن در چهار سوى مشهد، گوش شهروندان را نوازش دهد.
بناى جدید و چشمگیر نقارهخانه، با ظرافت و شکوه خود، از دیدنىترین بخشهاى حرم مطهر است که همگان را به اعجاب و تحسین وامىدارد. بناى نقارهخانه که سراسر از کاشى فیروزهاى است و در پیرامون ایوان آن نرده کشى شده است، دو طبقه دارد، طبقه زیرین جاى گذاشتن طبلها و شیپورها است و طبقه دوم محل استقرار نوازندگان.
در روزگاران پیشین، استفاده از شیپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر بامداد و شبانگاه، در کاخها و قصور و محلهاى اقامت حاکمان و امیران در شهرها و بیابانها نقاره مىزدند و مردم را احضار و یا مرخص مىکردند و طبل نواختن و شیپور زدن، نشان حاکمیت و اقتدار شاهان به شمار میرفته است.
نوازندگان عشق
نقاره‌زنان هفت نفر هستند که سه نفرشان بر طبل مىکوبند و چهار نفر در شیپور مىدمند. (برگرفته از پایگاه امام رضا علیه السلام) .
برخی می گویند نقاره‌زنان یازده نفر هستند و به نوبت انجام وظیفه میکنند. در آستان قدس به آنها «عملهی شکوه» میگویند. نقاره به وسیله «طبل» و «کرنا» نواخته میشود .
خوب است بدانید که طبلها ذکری ندارند و فقط به عنوان «کوس شادمانه » و همنواز از شروع تا خاتمه با کرناها نواخته میشوند. در صورتی که کرناها ذکری دارند که سینه به سینه تا به امروز نقل شده است و بدین شرح است :
دست اول: "سرنواز " ، سردسته کرنانوازها، کرنا را به طرف گنبد حضرت به عنوان سلام میگیرد و میدمند: « سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا »
"پس نوازان" که تعداد آنها چهار نفر میباشند، جواب میدهند:«امام رضا »
سرنواز مجدداً با سر کرنا به طرف گنبد حضرت اشاره میکند و چنین مینوازد: «امام رضا»
پس نوازان جواب میدهند: «غریب»
دست دوم: کرنای سرنواز ذکر میکند: « مولی مولی مولی علی بن موسی الرضا »
پس نوازان جواب میدهند: «رضا جان»
سرنواز، سر کرنا را به طرف گنبد میگیرد و ذکر میکند: «یا امام غریب، یا امام رضا»
دست سوم: کرنای سرنواز ذکر میکند: «دوران دوران امام رضاست »
در این موقع طبالها به عنوان شادی طبلهای خود را به صدا در میآورند . این طبل به «کوس شادمانه» معروف است .
مجدداً سرنواز تکرار میکند: «دوران دوران امام رضا، دادرس بیچارگان»
پس نوازان پاسخ میدهند: «ای دادرس درماندگان»
و موقعی که پس نوازان میخواهند کرنای خود را بر زمین بگذارند، سرنواز میگوید: «فریاد رس»...
منبع:
پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی.
مطالب مرتبط:
