حقیقت دعا و آثار آن

الذین كانت اعینهم فى غطاء عن ذكرى و كانوا لا یستطیعون سمعا (11)

در قرآن براى ذكر، خواص بى شمارى آمده است ؛ از جمله :

• الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكر الله تطمئن القلوب .(12)

قهرا، دعاى كثیر، مستلزم معرفت خواهد بود. فلاح در آیه كریمه و اذكروا الله كثیرا لعلكم تفلحون (13) نیز ناظر به همین رشد در جهت كمالات الهى و معنوى مى باشد، زیرا خداى متعال، بسیار بخشنده هدایا است .

پس این دعوت ، گذشته از آن كه به نیایش بندگان و دعاى آنان جواب مثبت داده و بسیارى از دعاهاى آنان را كه معقول و با نظام احسن الهى متناسب است ، اجابت مى گرداند، اثر دیگرى نیز دارد كه از اصل مطلوب شخص ‍ نیایش كننده فراتر و از آنچه بر درخواست آن اصرار ورزیده عظیم تر مى باشد و آن ، آشنایى با مبدئیت عالم است كه در توان درخواست بسیارى از بندگان نیست ، ولى كمالى است كه خداوند براى بندگان صالح خود ذخیره كرده و بدین وسیله به تكریم آنان پرداخته و فوق درخواست آنان را به ایشان بخشیده است . كه لهم ما یشاؤن فیها ولدینا مزید(14) (در بهشت ) هر آنچه بخواهند براى ایشان مهیا است و در نزد ما نیز اضافاتى هست .

اثر چهارم دعا

چهارمین اثر دعا كه بر اثر سوم مترتب است ، خودباورى و خودشناسى است ؛ یعنى انسان در پناه دعا، از وادى حیرت دورى از خدا نجات پیدا كرده ، ارباب متفرق را از دست داده و به درگاه كسى روى آورده كه همه چیز از آن ولله ما فى السموات و ما فى الارض و كان الله بكل شى محیطا(15) و آنچه كه در آسمان ها و زمین است فقط از آن خداست . به درستى كه خداوند بر همه چیز احاطه دارد.

به درستى كه فراموشى كسى كه همه چیز از اوست ، فراموشى همه چیز است ؛ زیرا در این حال ، انسان هیچ چیز را در موطن اصلى خود نشناخته همه چیز را با ظاهرى گسسته و انحرافى دیده و در استفاده از آن دچار سردرگمى و حیرت مى گردد

قرآن كریم به اثر مهمى از خدا فراموشى اشاره فرموده كه هیچ مكتب فكرى و هیچ یك از داعیان انسان شناسى توان دریافت آن را نداشته اند، و به طور قطع مى توان باور داشت كه هرگز فهم این نكته دقیق در توان آنان نمى باشد، زیرا مقدمات علمى آنان در حد پیدایش این نتیجه نیست.

تعبیرهاى گوناگونى در قرآن كریم آمده كه (صریحا یا به طور كنایه ) از این راز پرده برداشته است . در سوره حشر مى خوانیم : و لا تكونوا كالذین نسوا الله فانساهم انفسهم اولئك هم الفاسقون (16)، كه به صورت صریح خدا فراموشى را سبب خود فراموشى دانسته است .

و در كریمه دیگرى در وصف منافقین مى فرماید : نسوا الله فنسیهم ان المنافقین هم الفاسقون(17) آن ها خدا را فراموش كردند و خداوند هم ایشان را فراموش كرد. به درستى كه منافقین همان فاسقین هستند.

در مجموع این آیات ، دو مساءله مورد توجه بوده است : اول آن كه خدا فراموشى ، موجب خود فراموشى است ؛ و دوم آن كه اگر كسى خدا را فراموش كند، خداى متعال نیز او را به حال خود رها مى سازد. با اندكى دقت و تدبیر، ارتباط بین این دو دسته از آیات كریمه نیز روشن خواهد شد.

مرحوم علامه طباطبایى رحمه الله مى فرمایند : در آیه یسئلونك عن الروح قل الروح من امر ربى . از مشكله نفس انسانى جواب داده شده كه روح از عالم امر است .

سپس ایشان به توضیح كلمه امر پرداخته و به آیه شریفه تمسك كرده و مى فرماید : امر الهى عبارت از مبداءیت قدرتى است كه به وسیله آن ، به محض تعلق اراده به هر شى ء آن حقیقت در خارج پیدا مى شود؛ و روح از همین عالم امر است انما امره اذا اراد شیئا اءن یقول له كن فیكون(18)

در نتیجه ، با توجه دقیق به این معنى مى رسیم كه خدا فراموشى ، در حقیقت خود فراموشى است ، زیرا كسى كه خدا را فراموش كرده ، امر او را نیز به فراموشى سپرده است . پس روح انسان هم كه از مقوله امر است به فراموشى افتاده است ، و از آن جا كه تمام حقیقت انسانى نفس و روح او است ، پس او حقیقتا خود را فراموش كرده است .

اما این كه ضایعه خود فراموشى چه خواهد بود؟ به كجا مى انجامد؟ و نتیجه این جریان هولناك براى انسانى كه تاب كمترین ناراحتى را ندارد چه خواهد بود؟ با اندك نظرى در حال كسى كه چشم او نمى بیند و گوش او نمى شنود، ولى هنوز خود را فراموش نكرده ، روشن خواهد شد. اگر چنین شخصى را در بیابانى سهمگین و پر از خطرات رها كنند، حالتى رقت بار و سخت هول انگیز دارد، چه رسد به كسى كه خود را هم فراموش كرده است ؛ به چه وادى هاى سخت و چه گرداب هاى ضلالت بارى دچار شده و به چه دره ها و چاه هاى هولناكى سقوط خواهد كرد! به راستى او چه زمانى متوجه سقوط خود خواهد شد؟ این سؤ الى است كه پاسخ آن خارج از تصور و توهم هر ذهن و فكرى است :

و من یعرض عن ذكر ربه یسلكه عذابا صعدا (19)

و هر كس از یاد پروردگار روى گرداند، خداوند او را در عذابى (كه لحظه به لحظه افزایش مى یابد) قرار مى دهد.