مؤلّفه‌ها و پیشینه‌ی عزت مداری
مؤلفه‌های عزت
عزت، عزت‌مندی و عزت‌مداری روح اسلام است و مؤلفه‌های آن در آموزه‌های‌دینی جلوگر است و این آموزه‌ها دامنه گسترده‌ای دارد مانند: اعتقادات، قرآن، روایات،فروعات، ادعیه، زیارات، فرهنگ و معارف اسلامی.
1ـ عزت در قرآن
سرشت انسان خداجو و كمال طلب است و عزت یكی از كمالات مطلوب انسان به‌شمار می‌رود. البته در راه رسیدن به این گوهر كمیاب موانعی وجود دارد. چه بسیار كه انسان‌هایی در راه ماندند: «و ضربت علیهم الذلة و المسكنة و باءو بغضب من الله و نیزضربت علیهم الذلة أین ما ثقفوا الا بحبل من الله و حبل من الناس و باءو بغضب من‌اللهو از سویی انسان هایی به سوی كسب عزت گام برداشتند، اما به انحراف كشیده شدند و به‌بیراهه در غلتیدند. یكی از عوامل انحراف، نگاه مادی به قدرت و غلبه ظاهری برخی‌طاغوت‌ها و حاكمان گذشته و نیز كافران و دشمنان دین كه الگوهای منفی ای بودند، است: و اتخذوا من دون الله آلهة لیكونوا لهم عزا یقیناً تقلید كوركورانه از آنان، بشر را به‌سراب می‌كشاند: كسراب بقیعة یحسبه الظمئان ماء و می‌گفتند: و قالوا بعزة فرعون انالنحن الغلبون و بشر المنافقین بأن لهم عذابا ألیما الذین یتخذون الكافرین اولیاء من‌دون المؤمنین أیبتغون عندهم العزة فان العزة لله جمیعاً حكمت خداوندی اقتضا می‌كند انسان را از حیرت ضلالت برهاند و مبدأ و منشأ عزت را به وی بشناساند كتب أنزلنه الیك لتخرج الناس من الظلمات الی النور باذن ربهم الی صراط العزیز الحمید و الگوهای‌شایسته‌ای فرا روی او قرار دهد و همگان را به عزت مداری دعوت كند: من كان یرید العزة‌فلله العزة جمیعاً و می‌فرماید: هر كه عزت می‌جوید پس تنها تمام عزت از آن خداست ونیز می‌فرماید: و لله العزة و لرسوله و للمؤمنین و لكن المنافقین لا یعلمون.
قرآن كتاب عزت مندی و عزت مداری بشریت است و خداوند عزت اسلام را اراده‌كرده است: «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه، اسلام چیره است و چیزی بر آن چیرگی ندارد.»
در قرآن ماده عزز و مشتقاتش از جمله: عزت، عزیز، العزة، أعز و... با معانی‌مختلفش چندین بار آمده است، از آن جمله: و قال نسوة فی المدینة امرأت العزیز ترود فتلها عن نفسه عزیز در این جا به معنای ملك و پادشاه است. عزیز علیه ما عنتم‌فعززنا بثالث اخذته العزة بالاثم هم چنین ص والقرآن ذی الذكر بل الذین كفروا فی عزو شقاق و نیز عن الیمین و عن الشمال عزین و نیز در روایت چنین آمده است: «مالی‌اراكم عزین؟» عزون جمع عزة از مادة عزوة، به معنای گروه و جماعتی پراكنده از مردم است. همین طور تعابیری كه معنای عزت می‌دهد نظیر: علمه شدید القوی ذو مرة دراین جا مره به معنای قوی و مریره به معنای عزت نفس است. واژه‌ها و تعابیری چون‌ذلت، أذله، تذلیلاً، الذل، ذلول و... كه به معنای ضد عزت آمده است نظیر تعز من تشاء وتذل من تشاء، أذلة علی المؤمنین و أعزة علی الكافرین یعنی همان أشداء علی الكفار و در این جا به معنای عزت نفس نیست.
عزیز یكی از اسماء حسنا و اوصاف خداست و این واژه مكرر به كار رفته است ومعمولاً همراه وصف دیگری از اوصاف خداوند باری تعالی و اسمای حسنا است نظیر:العزیز الحمید، العزیز الرحیم، العزیز الوهاب، العزیز الغفار ان الله عزیز غفور واللهعزیز ذوانتقام، المؤمن المهیمن العزیز الجبار، انك انت العزیز الحكیم ذلك تقدیرالعزیز العلیم اخذ عزیز مقتدر، ان ربك هو الغنی العزیز هو القوی العزیز سبحان رب‌العزة عما یصفون. از این مجموعة حاضر به خوبی عزت مندی خداوند هویداست وهمراهی اوصاف دیگر با نام «عزیز» حاكی از عظمت، جلالت، قدرت و شدت است وخداوند تعالی در عین حال كه مقتدر و عزیز است، رحیم، كریم، وهاب، غفور و غیره است‌اینها ظاهراً برای فهماندن این حقیقت است كه خدا در عین عزت و توانایی كارهایش از روی حكمت و مصلحت است و در عین مهربان، بخشاینده، وهاب، دانا، حكیم، حلیم،ستودنی و... است نباید از عزت خدا به هراسید. گاهی نیز در مقام تهدید آمده است، نظیرعزیز ذوانتقام.
از مطالعه آیات زیادی كه با این سبك و سیاق آمده توانایی شناخت آنچه موجب‌عزیز شدن و به عزت رسیدن است، به دست می آید. انسان‌ها خود می‌توانند موجبات عزت و ذلت خویش را فراهم كنند و عزت را باید از خدا بخواهند. عزت و ذلت به دست خداست هر كدام را به هر كه بخواهد می‌دهد و از هر كه بخواهد می‌ستاند. در بحث روایی به برخی‌از موجبات عزت مندی اشاره خواهیم كرد.
2ـ عزت در روایات
در كتاب‌های روایی بخشی به نام كتاب ایمان و كفر و در آن بابی با عنوان «باب‌عزة المؤمن» وجود دارد. در مجموعه روایات عزت، معانی و تفسیر آن، موجبات عزت و آنچه موجب بقا و دوام آن است و نیز روایاتی كه در كلمات مشتق از آن و یا رقیب و ضد آن‌آمده، دیده می‌شود. عزت را حلم و تمام عزت را اطاعت از امام و خواری در برابر حق و معادل تقوا و... دانسته‌اند.
پیامبر (ص) اصحاب را تعلیم می‌داد كه اهل درخواستی نباشند، منت‌پذیر نباشند وحتی درخواست‌های فردی و مباح را واگذارند. صورت به سیلی سرخ كنند و دست نزد غیر دراز نكنند. این با عزت و سربلندی سازگار است. درخواست با شرافت انسان و آزادگی منافات دارد. در روایات فرموده‌اند: «التقلل و لا التوسل» قناعت به كم آری ولی دست نیاز به سوی دیگری هرگز. «المنیة و لا الدنیة» مرگ آری، اما تن دادن به پستی هرگز.
حدیث قدسی شریفی با سلسله سندی صحیح از انس از رسول خدا (ص) روایت‌شده است كه فرمود: جبرییل نزدم آمد و گفت: «یا احمد، الاسلام عشرة أسهم و قد خاب‌من لا سهم له فیها؛... السادسة، الجهاد و هو العز...؛ ای احمد! اسلام ده بخش است وحقیقتاً زیان دیده است كسی كه هیچ سهمی از آن نداشته باشد. (یك به یك می‌شمارد تااین كه می‌فرماید:) ششم، جهاد است و آن عزت است.
علامه مجلسی در توضیح این روایت گوید: جهاد سبب عزت اسلام یا مسلمین یا هر دو و ظفرمندی آن بر سایر ادیان است.
در وصف خداوند گفته‌اند: «حجابه النور» و در شرح حجاب آوده‌اند كه حجاب وساتر میان خداوند و مخلوق، انوار عزت و جلالت و وسعت عظمت و كبرایی اوست. درحدیثی از معصومین(ع) خطاب به اهل بیت (ع) آمده «جعلكم الله تابوت علمه و عصی‌عزته؛ خداوند شما را گرد آورندة علومش و قوت و قدرت عزتش قرار داد.»
طبری شیعی را ذكر سند از یونس روایت مفصلی را نقل می‌كند كه وی برای دیدارامام صادق (ع) رهسپار شد. نزدیك منزل امام و درون آن چیزهای شگفتی را دید و سپس بر امام وارد شد و گفت: السلام علیك یا بیت الله و نوره و حجابه، امام پاسخ فرمود: و علیك السلام یا یونس. پس از جملاتی امام فرمود: «یا یونس، سل، نحن تجلی النورفی الظلمات، و نحن البیت المعمور الذی من دخله كان امنا، نحن عزة الله كبریاؤه؛ ای‌یونس، (هر چه می‌خواهی) بپرس، ما تجلی نور (هدایت) در تاریكی‌ها (ی جهل وگمراهی) هستیم و ما بیت المعموریم (خانه‌ای) كه هر كه در آن داخل شود در امان است، ما عزت خداییم و ما كبریای اوییم.
علامه مجلسی در شرح روایت پیامبر (ص) (أن المرء كثیر) گوید: مراد از كثیر عزت است؛ هم چنان كه ذلت را كنایه از اندك به كار می‌برند. در شرح كلام امیر المؤمنین (ع)كه فرمود: «قیمة كل امرء ما یحسنه» گویند: عزت هر شخص و احترامش میان مردم به‌اندازه علم و دانش اوست. امام صادق (ع) فرمودند: هر كه عزت بدون كمك عشیره وخاندان می‌خواهد و قناعت بی مال و هیبت بدون سلطه، پس باید از خواری گناه به عزت طاعت خداوند منتقل شود.
3ـ عزت در آموزه‌های دینی
آموزه‌های دینی قرآن، روایات، اعتقادات، فروعات، ادعیه، زیارات و فرهنگ ومعارف اسلامی را در بر می‌گیرد. اصول دین و فروع آن از توحید تا تولی و تبرا یعنی ازعزت در بندگی و عبودیت در توحید تا تبری جستن از اولیای شیطان همه بر محور عزت استوار است.
در مورد جایگاه عزت در احكام دینی همین بس كه خداوند حكیم به منظور تحقق بخشیدن به عزت اسلام و مسلمانان و جلوه گر ساختن عزت مداری در تمام شئونات زندگی فردی و اجتماعی انسان دستورات و تكالیفی صادر فرمودند و بسیاری از احكام عبادی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی، اخلاقی و خانوادگی اسلام را به نوعی به‌اصل عزت مرتبط كرده است. اگر با دیدگاه جامع نگرانه به آموزه‌های دینی بپردازیم، آن‌گاه در خواهیم یافت كه فلسفه نظری و عملی فقه، عزت مندی و عزت مداری است.
آموزه‌های تربیتی در مورد انسان از آغاز تا فرجام آن و زمینه‌های تربیت كودك ازپیش از تولد، هنگام تولد و در مراحل رشد به نوعی با عزت مندی مرتبط است؛ حتی حفظ حرمت و عزت میت مورد عنایت است و احكام خاص دارد. دستورات اسلامی در مورد تحصیل علم و فراگیری دانش و رسیدن به غنای علمی و فرهنگی از راه‌های رسیدن به عزت مندی مسلمانان است.
مسئله مهدویت و ظهور مصلح كل از اعتقادات مشترك همة ادیان الهی است و فلسفة انتظار، انتظار عزت است و وعدة جانشینی و استخلاف در زمین بر مدارعزت است.
پیشینه عزت مداری
پیشینه و تاریخ عزت مندی و عزت مداری به تاریخ خالق و مخلوق بر می‌گردد. زیرا عزت از آن خداست. در تفسیر عزت به اطاعت و عبودیت، سابقه عزت در زمین تا عبادت حضرت آدم و فرزندانش است. چالش و جدال ناپایان حق و باطل در طول تاریخ نزاع میان عزت و ذلت است. زندگی پیامبران (ع) درس نامة عزت مندی است. عزت‌هابیل در چنگال قابیل، تبر ابراهیم (ع) در بتكدة نمرود و عزت ابراهیم (ع) در شعله‌های‌ذلیل آتش، عزت اسماعیل (ع) زیر تیغ ذلیل خنجر، عزت یوسف (ع) در بازار برده‌فروشان مصر، عزت موسی (ع) در دربار فرعون، عزت عیسی (ع) در گاهواره، عزت‌حضرت محمد (ص) در میان مشركان و یهود و منافقان، عزت علی (ع) در میان ناكثین و مارقین و قاسطین و عزت حسینی در گودال قتلگاه.
بازگرداندن عزت از دست رفته اسلام و زنده كردن دین رسول خدا (ص) ثمرة نهضت عاشورا بود. ترسیم بزرگ‌ترین و زیباترین تابلوی ایثار، شهادت و عزت و افتخاربرای همیشة تاریخ و ارائة اسوه و الگوی مناسب با فطرت و خلقت انسان و در راستای‌هدف و فلسفة خلقت مهم‌ترین شاخصة آن است.
یك نمونه تاریخی: هنگامی كه ابرهه برای حمله به مكه و انهدام كعبه به نزدیكی‌حرم رسید تمامی ساكنان مكه كه از دفاع و جنگ ناامید بودند از شهر خارج شدند و تنهاعبد المطلب - همو كه قریش وی را ابراهیم دوم می‌نامید - استوار و ثابت قدم ایستاد وگفت: «و الله لا اخرج من الحرم و أبتغی العز فی غیره؛ به خدا سوگند! از این جا بیرون نخواهم رفت و عزت را در جایی غیر این جا نخواهم جست و جو كرد.»
وی به ملاقات ابرهه رفت و پس گرفتن شترهایش را درخواست كرد، ابرهه به اوگفت: اگر پیش من آمده بودی و درخواست می‌كردی كه به كعبه حمله نكنم از تو می‌پذیرفتم. عبد المطلب در جواب او گفت: من پرورش دهندة شتر و حافظ شترهایم هستم و این خانه هم مالكی دارد كه از آن محافظت می‌كند. عبد المطلب بازگشت و درمقابل در كعبه ایستاد و گفت:
یا رب لا أرجو لهم سواكایا رب فامنع منهم حماكا
ان عدو البیت من عاداكافامنعهم أن یخربوا قراكا
عزت و عزت مداری در این خاندان و سلسلة تبار پیامبر معصومین (ع) تبلور دارد. رسول خدا (ص) در عین عزت بسیار، با جاهلان، گمراهان، واماندگان در مسیر كمال،بیماران، وامداران و مستمندان با رفق و رحمت و مدارا برخورد می‌كرد. خوش معاشرت بدون ذلت، متواضع بدون اسراف با رقت قلب و مهربان و بدون تكلف و تصنع بود و این عین عزت است.
امام حسین (ع) گوید از امام علی (ع) دربارة سیرة پیامبر (ص) در خارج از منزل پرسیدم، فرمود: «كان رسول الله (ص) یتفقد اصحابه و یسأل الناس عما فی الناس، پیامبر(ص) همواره از اصحابش دل جویی می‌كرد و از مردم دربارة مشكلاتشان وكارهایشان پرس و جو می‌كرد.»
حضرت علی (ع) در عهدنامة مالك اشتر، منشور عزت مداری در حكومت و اخلاق حاكم را ترسیم فرمودند.
محمود حیدری آقایی
پیوند به :
o عزت مندی و عزت مداری؛ تعریف، تنویع، كاركردها
o عزت مداری در سیرة معصومین
