سیر تاریخی جوامع حدیثی شیعه

الف) در عصر تدوین (دوره سوم) چهار كتاب اصلی روایی شیعه تألیف یافت :
1. كافی، از ثقد الاسلام محمد بن یعقوب كلینی (م 9/328)
2. من لایحضره الفقیه، از محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق (م 381)
3-4. تهذیب الاحكام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، از شیخ الطائفة محمد بن حسن طوسی (م 460).
البته باید دانست كه مدینة العلم اثر دیگری شیخ صدوق به عنوان پنجمین جامع روایی شیعه شناخته شده بود كه متأسفانه اثری از آن در دست نیست.

- پنج عامل در رویكرد عالمان شیعه به كتب اربعه و پذیرش آنها به عنوان مهمترین منابع حدیثی شیعه نقش داشته است كه عبارتند از:
1. جامعیت كتب اربعه 
2. اتقان و دقت در نقل
3. نزدیكی عصر تدوین كتب اربعه به عصر ائمه ـ علیهم السّلام ـ
4. استناد به اصول اربعمأة
5. شخصیت و جایگاه علمی صاحبان كتب اربعه.

- ثقة الاسلام كلینی متولد حدود 252هجری در روستای كلین شهر ری است. مكانت معنوی و علمی او چنان است كه همة عالمان شیعه او را ستوده‎اند. آثار مرحوم كلینی و گفتار او در لابلای روایات كافی نشان می‎دهد كه افزون بر حدیث، در زمینة كلام، فقه، تفسیر، سیره نیز صاحب نظر و رأی بوده است.

- كافی نخستین و مهمترین جامع روایی شیعه شامل 16199 روایت است كه در سه بخش: اصول، (2 جلد)، فروع ( 6 جلد) و روضه ( 1 جلد) فراهم آمده است.

- مرحوم كلینی كتاب كافی را به انگیزه سامان دادن به دین مردم و جلوگیری از اختلافات طی بیست سال فراهم ساخت.

- برای كافی امتیازات و ویژگی‎های زیر را می‎توان برشمرد: 1- جامعیت نسبی 2- چینش قابل تحسین 3. ذكر نصّ روایات و پرهیز از نقل به معنا 4. ذكر اسناد روایات.

- وجود روایات از راویان ضعیف یا متهم به غلوّ و روایات مخالف با حسّ و عدم ذكر روایات متعارض از جمله نقدهای پاره‎ای از حدیث‎پژوهان بر كافی است.

- گرچه برخی همچون ملاخلیل قزوینی استناد روضه به مرحوم كلینی را مورد تشكیك قرار داده، اما عموم محدثان شیعه با توجّه به همسانی اسناد روایات روضه با اسناد سایر روایات كافی این نظریه را مردود دانسته و روضه را از كلینی دانسته‎اند.

- ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی از عالمان و محدثان برجسته شیعه است كه در سال 306 هجری با دعای امام عصر (عج) در میان خانواده‎ای دانش‎پرور چشم به جهان گشود. شیخ صدوق در دوران حیات علمی مورد احترام زمامداران وقت از جمله آل‎بویه بوده و توفیق تألیف 219 اثر علمی از جمله من لا یحضره الفقیه را یافته است. شیخ صدوق در سال 381 هجری وفات یافت و در شهر ری مدفون شد.

- من لایحضره الفقیه دومین جامع روایی شیعه كه از نظر قدمت و اعتبار پس از كافی قرار دارد. حاوی 5998 روایت است كه به عنوان خودآموز فقهی و در پاسخ به درخواست یكی از دوستان صمیمی شیخ صدوق و با الگو گرفتن از كتاب من لایحضره الطبیب محمد بن زكریای رازی فراهم آمده است.

- محدودیت من لایحضره الفقیه به روایات فقهی، حذف اسناد روایات به استثنای آخرین راوی و در شماری از روایات تنها ذكر نام معصوم و تدارك آن در آخر كتاب در مشیخه، ذكر دیدگاه‎های فقهی در لابلای روایات از ویژگی‎های این‎كتاب است .

- كتاب من لایحضره الفقیه بخاطر نقل روایاتی از راویان ضعیف عدم ذكر نصّ روایات مورد نقد قرارگرفته است.

- به رغم آن‎كه شیخ صدوق در مشیخه سند روایات را تدارك كرده اما در شماری از روایات نامی از طرق روایات برده نشده و اصطلاحاً شماری از روایات دچار ارسال سند شده است. با این حال گفته می‎شود بخاطر شخصیت مؤلّف و امكان تدارك این حلقه‎های گمشده با استفاده از سایر منابع روایی، با مراسیل شیخ صدوق بسان مسانید معامله می‎شود.

- ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه در سال 385 هجری در طوس خراسان تولد یافت و پس از تحصیل نزد اساتید بزرگی همچون شیخ مفید به مقامات عالی علمی نائل شد و پس از واقعة هجوم متعصبان اهل سنت به خانه‎اش در محله كرخ بغداد با عزیمت به نجف حوزه علمیه نجف را بنیان نهاد. آثار شیخ طوسی در زمینه‎های مختلف اسلامی به عنوان آثار بنیادین شیعه نشانگر وسعت دانش و همت اوست.

- تهذیب الاحكام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار دو اثر روایی شیخ طوسی است كه بخاطر استناد به اصول اربعمأة و اتقان محتوایی به عنوان سومین و چهارمین كتاب اصل روایی شیعه شناخته شده است. به این دو كتاب اصطلاحاً تهذیبین می‎گویند.

- تهذیب الاحكام در حقیقت شرح روایی كتاب المقنعه شیخ مفید است كه 13988 روایت را در بردارد و در 12 جلد منتشر شده است. شیخ طوسی انگیزه خود از تألیف این كتاب را پاسخ به طعنة مخالفان مبنی بر متعارض بودن روایات شیعه دانسته است.

- انعكاس كامل‎تر روایات فروع، انعكاس روایات موافق و مخالف، ارائه شرح، تفسیر و تأویل روایات برای ابهام‎زدایی از ویژگی‎های تهذیب الاحكام است. گرچه بخاطر افراط در تأویل‎ها و عدم ذكر روایات اصول عقاید مورد نقد قرار گرفته است.

- الاستبصار فیما اختلف من الاخبار دومین اثر روایی شیخ طوسی و چهارمین كتاب از كتب اربعه است. كه پس از تهذیب و به منظور سامان دهی به روایات متعارض فراهم آمده است. این كتاب حاوی 5511 حدیث است كه در چهار جلد منتشر شده است.

- شیخ طوسی در عموم روایات تهذیبین به استثنای آخرین راوی بقیه راویان سند را حذف كرده آنگاه در پایان كتاب در فصلی تحت عنوان، مشیخه طرق خود را به این راویان را ذكر كرده است.

- میان اخباریان و اصولیان در میزان صحت روایات كتب اربعه اختلاف نظر وجود دارد. اخباریان معتقدند با توجه به آن كه كتب اربعه مستند به اصول اربعمأة بوده و صاحبان آنها در مقدمه كتابهایشان از صحت روایات دفاع كرده، و به ویژه كتاب كافی از میان كتب اربعه بر امام زمان (عج) عرضه شده است، نمی‎توان در صحت تمام روایات این كتب تردید روا داشت. اما در برابر اصولیان ضمن مخدوش دانستن ادّله اخباریان بر این باورند كه وجود شماری از روایات ضعیف در این كتاب‎ها ادعای صحت و قطعیّت تمام روایات را منتفی می‎كند. از این رو می‎بایست سند و متن هر یك از روایات را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داد.

ب) در دوره چهارم از تاریخ حدیث شیعه (دوره تكمیل) گروهی از محدثان كوشیدند بخش برجای مانده میراث روایی شیعه كه دركتب اربعه نیامده است را تدارك كنند. وسائل الشیعه، بحار الانوار، مستدرك الوسائل و جامع احادیث الشیعه حاصل چنین نگرشی بوده است.
5. وسائل الشیعه
محمد بن حسن بن علی معروف به شیخ حرّ عاملی در سال 1033 در جبل عامل لبنان چشم به جهان گشود و پس از چهل سال درنگ در وطن خود و فراگیری دانش به قصد زیارت امام رضا ـ علیه السّلام ـ عازم مشهد شده و در این شهر ساكن گشت و سرانجام در سال 1104 هجری وفات یافت و دركنار حرم رضوی ـ علیه السّلام ـ مدفون شد. شیخ در سال‎های اقامت خود در مشهد به تالیف آثار خود از جمله وسائل الشیعه اشتغال داشته است. برای او تا 24 اثر برشمرده‎اند.

- تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه كه نام مختصر آن وسائل الشیعه است كتابی است روایی كه روایات فقهی برگرفته از كتب اربعه و 70 كتاب دیگر در آن آمده و حاوی 35850 روایت است كه در 20 جلد منتشر شده است.

- از جمله امتیازات وسائل الشیعه بخش خاتمه آن است كه مؤلف مباحث مهم حدیثی و رجالی را در 12 فصل منعكس ساخته است.

- تكرار و تقطیع روایات مهمترین نقدی است كه از سوی آیه الله بروجردی بر كتاب وسائل وارد شده است.

6. بحار الانوار
محمد باقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم در سال 1037 در اصفهان تولد یافت و پس از فراگیری دانش از اساتیدی همچون پدرش مجلسی اول و ملاصالح مازندرانی به صورت گسترده به دانش حدیث روی آورد و در كنار مشاغل اجتماعی 160 عنوان كتاب از خود به یادگار گذاشت كه 86 عنوان فارسی و بقیه عربی است. كه بحار الانوار و شرح او بر كافی به نام مراة العقول از برترین آثار روایی او است.

- بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار ائمه الاطهار ـ علیهم السّلام ـ، جامع‎ترین كتاب روایی شیعه از آغاز تا عصر حاضر است، در این كتاب كه اینك در 110 جلد منتشر شده هزاران روایت در زمینه‎های مختلف اعتقادی، اخلاقی، تفسیری، تاریخی، فقهی آمده است.

- علامه مجلسی برای تهیه مصادر بحار الانوار كوشش‎های گسترده‎ای را انجام داد و با تشكیل گروه علمی با همكاری شاگردان خود در طیّ چهل سال متوالی توانست تألیف آن را به انجام رساند. علامه مجلسی احتمال از دست رفتن میراث روایی و نیز روی‎آوری مردم به علوم عقلی و روی‎گردانی از روایات را انگیزه خود در تألیف بحار دانسته است.

- جامعیت، شرح و تبیین روایات، توجه به اختلاف نسخه‎ها، انعكاس روایات اهل سنت، توجه به تعارض روایات و... از جمله ویژگی‎های بحار الانوار است.

7. مستدرك الوسائل
مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل اثر میرزا حسین نوری (م 1320هـ) كتابی است حاوی 23514 روایت كه مؤلف با استفاده از منابع عدیده روایی در حوزه فقه فراهم آورده و به عنوان استدراك و تكمیل وسائل الشیعه ارائه نموده است. از امتیازات این كتاب بخش خاتمه آن است كه به طرح مباحث مهم از جمله دفاع از مصادر كتاب اختصاص یافته است.

8. جامع احادیث الشیعه
آیة الله بروجردی (م 1340) از مراجع معاصر شیعه با توجه به كاستی‎های وسائل الشیعه كار تدوین كتاب روایی جامعی را در دستور كار خود قرار داد و با كمك شاگردان چند جلد از كتاب جامع احادیث الشیعه را فراهم آورد این كتاب پس از وفات ایشان همچنان دنبال شد و تا كنون 26 جلد آن منتشر شده است.

- ذكر آیات الاحكام، ذكر كامل و بدون تقطیع روایات، ارائه راه حل برای رفع تعارض روایات و... از جمله امتیازات این كتاب است.

ج) در عصر تبیین جوامع روایی (دوره پنجم تاریخ حدیث شیعه) گروهی از محدثان بر جوامع روایی شرح‎هایی را فراهم آوردند.
- مهمترین شرح‎های كافی عبارتند از:
1. مرأة العقول فی شرح اخبار آل الرسول ـ علیهم السّلام ـ از علامه مجلسی در 23 جلد كه شرح همه روایات كافی است.
2. شرح اصول كافی از ملاصالح مازندرانی در 12 جلد
3. شرح اصول کافی از صدر المتألهین

- مهمترین شرح‎های من لایحضره الفقیه عبارتند از:
1. روضة المتقین از ملّا محمد تقی مجلسی (پدر علامه مجلسی) در 14 جلد.
2. لوامع صاحبقرانی از همو، كه تلخیص و برگردان روضة المتقین به فارسی است.

مهمترین شروح تهذیب الاحكام بدین شرح است:
1. ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار از علامه محمد باقر مجلسی.
2- غایة المرام فی شرح تهذیب الاحكام از سید نعمة الله جزائری.

- و جلاء الابصار فی شرح الاستبصار از شیخ عبدالرضا طفیلی مهمترین شرح استبصار است.

د) در دوره تنظیم جوامع روایی (دوره ششم تاریخ حدیث شیعه) گروهی از حدیث‎پژوهان با خلق آثاری به تنظیم و چینش جدیدی از روایات روی آوردند. وافی از فیض كاشانی، از بهترین آثار ارائه شده در این زمینه است.

9. وافی
وافی اثر ملامحسن فیض كاشانی (م 1009) نخستین و كامل‎ترین كتاب روایی است كه تمام روایات كتب اربعه با حذف مكررات در آن آمده است. این كتاب حاوی 50000 روایت و دارای 14 فصل است. مولف انگیزه خود از تألیف را عدم جامعیت هر یك ازكتب اربعه و وجود تأویل‎های ناروا در تهذیبین دانسته است.
وافی افزون بر حذف روایات مكرر و ارائه سامانی جدید از مجموعه روایات، دربرگیرنده توضیحات مفید و راهگشایی از سوی مولف در جهت ابهام‎زدایی از روایات است.

10. منتقی الجمان فی احادیث الصحاح و الحسان
جمال الدین حسن بن زین الدین (فرزند شهید ثانی) (م1011) از عالمان و مجتهدان برجسته شیعه در سدة دهم است كه دارای 12 اثر در زمینه‎های مختلف علوم اسلامی است. كتاب معالم الدین او هنوز در حوزه‎ها تدریس می‎شود. او در اقدامی قابل تحسین روایات كتب اربعه را به دو دسته صحیح و حسن تقسیم كرد و كتابی به نام «منتقی الجمان فی احادیث الصحاح و الحسان» فراهم آورد. مولف در آغاز كتاب در فوائد دوازده‎گانه، مباحث مفیدی را ارائه كرده است. متاسفانه این كتاب در پایان كتاب الحجّ متوقف ماند و به اتمام نرسید.

ه) در سده اخیر گروهی از حدیث‎پژوهان با ارائه آثار حدیثی تنظیمی نو و با اهداف خاص تنظیم كرده‎اند. سفینه البحار از محدث نوری، میزان الحكمة از حجة الاسلام ری شهری، آثار الصادقین از مرحوم آیه الله احسانبخش، الحیاة از برادران حكیمی حاصل این رویكرد است.

11. سفینة البحار
شیخ عباس بن محمد بن رضا معروف به محدث قمی (م 1359) از محدثان بلند همت و پركار سدة چهاردهم است او دارای 50 اثر چاپ شده است. محدث قمی با مراجعه به بحار الانوار و برغم اذعان به جامعیت آن تدوین كتابی فهرست‎گونه و گزیده بحار الانوار را ضروری دانست و با كوششی فراوان و دو بار مطالعه كامل آن، كتاب خود را به نام سفینة البحار را فراهم آورد. افزون بر گزارشی از بحار مطالب بسیار مفیدی به قلم مولف در آن آمده است. روایات سفینة با الهام از كتاب النهایه ابن اثیر براساس حروف الفبا تنظیم شده است.

12. میزان الحكمه
- میزان الحكمه اثر حجة الاسلام ری شهری اثری است كه به منظور تنظیم الفبایی و نیز تا حدودی موضوعی روایات بحار الانوار، فراهم آمده است. هر چند مولف به كمك همكاران پژوهشی به توسعه دامنه روایات این كتاب روی آورده است.

13. آثار الصادقین
- مرحوم آیة الله احسانبخش از عالمان معاصر با الهام از سفینة البحار محدث قمی با مراجعه به منابع روایی فریقین، كتاب آثار الصادقین را در 29 جلد به همراه ترجمه فارسی فراهم آورد. روایات این كتاب براساس حروف الفبا تنظیم شده است.

14. الحیاة
- الحیاة مجموعه‎ای روایی است كه توسط برادران حكیمی در موضوعات مختلف همچون، علم و معرفت، قرآن و... فراهم آمده و تا كنون 12 جلد از آن منتشر شده است. ذكر مباحث علمی مفید در پایان برخی از فصل‎ها با الهام از روایات همان بخش از امتیازات این كتاب است.

منبع: وبسایت اندیشه قم