چرا خدا باید عدهای را گمراه کند؟
هنگامی که فرا می رسد، پرده های ظلمت را می درد، و آنچه آدمی در آن شک داشت را به یقین مبدل میکند. در این صورت، حال و روز بنی آدم، دو گونه است.
مرگ، در باور اسلام، گذرگاهی است که انسان را از دنیای تَن، به طلیعهی دنیای حقیقی میرساند[1] که البته از آن گریزی نیست.[2] شگفت انگیز اینکه در کلام خدا، از این مَعبَر، به «یقین» تعبیر شده است.
چون برخی راه لجاجت و کفران نعمت را در پیش گرفتند، خدا هم بر قلب هایشان مُهر زده و بر چشم و گوششان پردهای افکنده تا در تاریکیها غرق شوند.پس این بی عدالتی نیست. بلکه محصول «نخواستنِ» کافران و بدکاران است. چون قلباً و در عمل، «هدایت» را نخواستند، خدا هم آنان را در گمراهی رها کرد و گمراهی بر گمراهی شان افزود و بیش از پیش در ظلمات، واردشان کرد.
به عبارتی دیگر، در قرآن نام دیگرِ مرگ، «یقین» است.[3] چه اینکه هنگامی که فرا می رسد، پرده های ظلمت را می درد، و آنچه آدمی در آن شک داشت را به یقین مبدل میکند. در این صورت، حال و روز بنی آدم، دو گونه است. همگی در انتظار وعده خدا، لیکن عدهای در انتظار خیر و رحمتی از جانب خدا هستند و برخی در انتظارِ درد و رنجی که ماحَصَلِ اعمال زشتشان بود. پس اهل ایمان، همانطور که در زندگانی دنیا، استوار و ثابت بودند، در آخرت نیز چنین خواهند بود و در مقام قُرب الهی، از شهد شیرینِ جانان خواهند نوشید. اما آنان که ستمگری پیشه کردند، به امر پروردگار، در گمراهیِ خود گمراهتر و در تاریکیهای خود بیش از پیش غرق میشوند.[4] چه اینکه آنان همان کسانی هستند که خدا مُهر گمراهی بر پیشانیشان زد و ایشان را از درگاه خود بیرون راند.
آیا این تبعیض و بی عدالتی نیست؟
اما به راستی چرا چنین است؟ در قرآن بارها، خداوند، خود فرموده که »من» ستمگران را گمراه می کنم.[5] خوب چرا خدا باید عدهای را گمراه کند؟ آیا این تبعیض و بی عدالتی نیست؟ خدا خود عدهای را از راه به در میکند و سپس آنان را عذاب میکند. این با عدل خدا سازگار است؟ آیا این ظلم و جور نیست؟ خدایی که عدل از صفات ثبوتیهی اوست، چگونه بر بندگانش ظلم روا میدارد؟!در پاسخ به این پرسش باید بگوییم که این مسئله از دو نگاه قابل بحث است:
1. در نگاه برخی از متکلمین، منظور از اینکه خداوند، عدهای را هدایت و عدهای را گمراه میکند، این است که خداوند، بندگان صالح را به راه بهشت و سعادت ابدی هدایت مىكند و زشتکاران و تباه سیرتان را از راه بهشت گمراه ساخته، به سوی جهنم می فرستد. در واقع، این هدایت و گمراهی، محصولِ اعمالِ هر شخص است که در آخرت، نصیب افراد میشود.[6]
2. نگاهی دیگر به این آیات، این است که هدایت و گمراهی (از سوی خدا)، هم در دنیاست و هم در آخرت. یعنی خدا در دنیا، عدهای را هدایت و برخی را گمراه میکند. لیکن این امر، از بی عدالتی نیست. بلکه عین عدالت است. آنجایی که خدا می فرماید: «وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّلِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ» (یعنی خدا، ستمگران را گمراه مى سازد، و هر كار را که بخواهد انجام مى دهد) تعبیری دقیق و اشارهای لطیف دارد و آن اینکه لفظ «ستمگران» (ظالمین) بعد از جمله «گمراه می کند» بهترین شاهد بر این امر است که تا انسان، لوح وجودِ خود را به ظلم و ستم آلوده نکند، نعمت هدایت از او سلب نمی شود، و راه ملکوت بر او بسته نمی شود. اما پس از آلودگى به ظلم و بیدادگرى است که دل سیاه رفته رفته سیاه می شود. ظلمتِ گناه وجود او را فرا مى گیرد و نور هدایت از دلِ او بیرون مى رود، و این عیناً محصولِ اختیار و آزادى اراده ی هر شخص (حتی ستمگران) است و از این قاعده، به «ضلالت تکوینی و تشریعی» یاد می شود و آیات متعددی از قرآن، گویای این نکته است که چون برخی راه لجاجت و کفران نعمت را در پیش گرفتند، خدا هم بر قلب هایشان مُهر زده و بر چشم و گوششان پردهای افکنده تا در تاریکیها غرق شوند.[7] پس این بی عدالتی نیست. بلکه محصول «نخواستنِ» کافران و بدکاران است. چون قلباً و در عمل، «هدایت» را نخواستند، خدا هم آنان را در گمراهی رها کرد و گمراهی بر گمراهی شان افزود و بیش از پیش در ظلمات، واردشان کرد.[8]
پی نوشت ها:
[1]. «وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ كانُوا یَعْلَمُونَ [العنكبوت : 64] این زندگى دنیا چیزى جز سرگرمى و بازى نیست و زندگى واقعى سراى آخرت است، اگر مى دانستند.»
[2]. «أَیْنَما تَكُونُوا یُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فی بُرُوجٍ مُشَیَّدَة [النساء : 78 ] هر جا باشید، مرگ شما را در مى یابد هر چند در برج هاى محكم باشید...»
[3]. «وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتىَ یَأْتِیَكَ الْیَقِینُ [الحجر : 99] و پروردگارت را عبادت كن تا یقین (مرگ) تو فرا رسد.
[4]. یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فىِ الحَْیَوةِ الدُّنْیَا وَ فىِ الاَْخِرَةِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّلِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ [ابراهیم: 27] خداوند كسانى را كه ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مى دارد هم در این جهان، و هم در سراى دیگر! و ستمگران را گمراه مى سازد، خداوند هر كار را بخواهد (و مصلحت بداند) انجام مى دهد.
[5]. «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَكیمُ [إبراهیم : 4] ما هیچ پیامبرى را، جز به زبان قومش، نفرستادیم تا (حقایق را) براى آنها آشكار سازد سپس خدا هر كس را بخواهد گمراه، و هر كس را بخواهد (و شایسته بداند) هدایت مى كند و او توانا و حكیم است.»
[6]. بنگرید به: آیت الله ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران: انتشارات دار الکتب الاسلامیه، 1374، ج 19، 463.
[7]. «إِنَّ الَّذِینَ كَفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ ءَ أَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ خَتَمَ اللَّهُ عَلىَ قُلُوبِهِمْ وَ عَلىَ سَمْعِهِمْ وَ عَلىَ أَبْصَرِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ [بقره: 6-7] كسانى كه كافر شدند، براى آنان تفاوت نمى كند كه آنان را (از عذاب الهى) بترسانى یا نترسانى ایمان نخواهند آورد. خدا بر دل ها و گوش هاى آنان مهر نهاده و بر چشمهایشان پرده اى افكنده شده و عذاب بزرگى در انتظار آنهاست.»
[8]. بنگرید به: آیت الله ناصر مکارم شیرازی، همان، ج 19، ص464