مطالعه تاریخ معاصر ایران و بررسی جنگ‌های متعددی كه بر كشورمان تحمیل شده است نشان می‌دهد، آزادی خرمشهر در سوم خرداد ۱۳۶۱بزرگترین پیروزی نظامی كشورمان در طول یك و نیم قرن گذشته محسوب می‌شود.
در طول یك و نیم قرن گذشته به علت ضعف حاكمان وقت و استفاده نكردن از توان و قدرت مردم، نیروی نظامی ایران در تمامی جنگ‌هایی كه دشمنان بر ایران تحمیل كردند، شكست خوردند و مجبور به عقب نشینی و بعضا واگذاری بخشی از خاك كشورعزیزمان به بیگانگان شدند.
آزادسازی خرمشهر، بزرگترین پیروزی ایران در ۱۵۰سال اخیر است كه باعث شگفتی و حیرت جهانیان شد.
این پیروزی بزرگ در حالی به دست آمد كه قدرت‌های بزرگ و بسیاری از كشورهای منطقه، به طور همه جانبه از رژیم بعثی عراق پشتیبانی می‌كردند و كمك‌های مالی، تسلیحاتی و اطلاعاتی زیادی را در اختیار رژیم عراق گذاشته بودند و حتی از نفوذ خود در سازمان‌های بین‌المللی نیز برای حمایت از این كشور استفاده می‌كردند.
بنابراین آزادی خرمشهر تنها در مقابل عراق معنا پیدا نمی‌كند بلكه رویارویی با كشوری است كه در سطح گسترده از حمایت قدرت‌های بزرگ برخوردار بود.
از زمان فتحعلی شاه قاجار ، ایران در اغلب جنگ‌ها با شكست مواجه شده و یا اینكه نتوانسته به پیروزی قابل توجهی دست پیدا كند.
ایران در دو جنگ بزرگ با همسایه شمالی خود (روسیه تزاری ) شكست خورد.
روس‌ها كه به سلاح‌های جدید مجهز بودند با عبور از آسیای مركزی و قفقاز نیروهای پراكنده ایران را به آسانی شكست دادند و عهدنامه‌های گلستان در سال ۱۸۱۳ ) ۱۱۹۲میلادی ) و تركمن چای ۱۸۲۸ ) ۱۲۰۹میلادی ) را بر فتحعلی شاه تحمیل كردند، بریتانیا نیز درهمین دوره با استفاده از ضعف ایران بخش‌هایی از جنوب كشور را از حاكمیت ایران جدا ساخت. ایران نیز پس از این جنگ‌ها ناچار شد امتیازات اقتصادی زیادی به روسیه و بریتانیا واگذار كند كه این امتیازات نفوذ این دو كشور استعمارگر را بیشتر كرده و ایران را ضعیف تر ساخت.
در واقع شكست ایران در دوره اول جنگ‌های ایران و روسیه بزرگترین شكست ایران در تاریخ معاصر است و شكست‌های بعدی نیز تا حدودی متاثر از این شكست بود.
در زمان جنگ جهانی اول نیز یك بار دیگر ارتش ایران در مقابله با دشمنان نتوانست از خاك كشور دفاع كند و بخش‌هایی از خاك ایران توسط روسیه، انگلیس و عثمانی اشغال شد.
در دوره جنگ جهانی دوم نیز ارتش به ظاهر قدرتمند رضا شاه كه برای تشكیل آن هزینه زیادی شده بود، در مدت كوتاهی شكست خورد و بخش‌هایی از شمال و جنوب كشورمان به اشغال ارتش اتحاد جماهیر شوری و انگلیس درآمد و پس از ۳ روز ارتش ایران رسما تسلیم شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، ارتش رژیم بعث عراق با تحریك و تشویق غرب در ۳۱شهریور ۱۳۵۹به ایران حمله كرد.
نظام نوپای ایران كه آمادگی دفاع از كشور را نداشت و از طرفی حضور ابوالحسن بنی صدر رییس جمهوری كه فرماندهی كل قوا را نیز در اختیار داشت و جاه طلبی‌ها و اقدامات نفاق افكنانه وی سبب شد بخش‌هایی از خاك كشور به اشغال دشمن درآید و چهار عملیات نظامی ایران علیه نیروهای دشمن اشغالگر نیز با شكست مواجه شد.
پس از عزل بنی صدر و استفاه از قدرت مردمی و نمادهای دینی به تدریج ایران به پیروزی‌هایی دست یافت كه آزادسازی خرمشهر اولین پیروزی بزرگ ایران محسوب می‌شود و پس از باز پس‌گیری خرمشهر ایران به تدریج با كسب پیروزی‌های دیگر به موقعیت برتر در جنگ دست یافت.
براین اساس می‌توان گفت، آزادی خرمشهر یك پیروزی ساده نبود بلكه پیروزیی بود كه مردم سالیان سال منتظر آن بودند و پس از این پیروزی بود كه توازن از دست رفته روحی ناشی از جنگ‌های ایران و روس بدست آمد.
بنابراین سوم خرداد یك حماسه ملی است؟ اگر حضورملت در صحنه نبرد نبود حماسه آن پیروزی تحقق نمی‌یافت.
اهمیت فتح خرمشهر
پس از تجاوز ارتش عراق به خاك ایران، خرمشهر پس از ۳۴روز مقاومت دلیرانه سپاه و نیروهای مردمی در ۴آبان ۱۳۵۹به اشغال دشمن درآمد و ۱۹ماه پس از اشغال در سوم خرداد ۱۳۶۱با عملیات بیت‌المقدس آزاد شد.
این عملیات با رمز یاعلی بن ابیطالب(ع)، ساعت ۳۰دقیقه بامداد ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱
آغاز شد و طی ۳مرحله و ۲۵روز به نتیجه رسید.
منطقه ی عملیاتی بیت‌المقدس با ۵۴۰۰كیلومتر مربع وسعت ، ازشمال به كرخه ی نور و هویزه ، از جنوب به شط العرب و خرمشهر، ازشرق به رود كارون و از غرب به هورالعظیم و دژ مرزی عراق، محدودمی شود. نقاط حساس و استراتژیك منطقه عبارت است از: بندر خرمشهر، اروند رود، جفیر، كرخه ی نور، جاده ی اهواز خرمشهر، رودخانه ی كارون .
مهمترین نقطه ی این منطقه ی عملیاتی ، خرمشهر است كه یكی ازشهرهای زیبای جنوب بوده و جزء بزرگترین بنادر خاورمیانه و خلیج فارس به حساب می‌آید. رزمندگان اسلام برای آزادسازی این شهر مهم ، عملیات بیت‌المقدس را كه بزرگترین عملیات درون مرزی است در سه مرحله انجام دادند. این عملیات ، اوج ذلت دشمن و روحیه ی تجاوز گرانه او را به نمایش گذاشت و درعین حال ، سر فصل جدیدی از شیوه‌های خاص جنگ مردمی و تاكتیك‌های منحصر به فرد آن را در دفاع مقدس گشود.
در اهمیت فتح خرمشهرهمین بس كه، نیروهای متجاوزعراق پیش از نبرد سرنوشت ساز رزمندگان ما برای آزادی خرمشهردر اطلاعیه‌ای به نیروهای خود دستور داده بودند، كه دفاع از خرمشهر را به منزله دفاع از بصره، بغداد و تمام شهرهای عراق بدانند.
همچنین تجهیزات و امكانات دفاعی دشمن در این منطقه نشان می‌داد كه عراق خرمشهر را به عنوان نماد پیروزی خود در جنگ به حساب آورده و قصد داشته است به هر قیمت، این شهر را در تصرف نیروهای خود نگهدارد.
نبرد بزرگ، سرنوشت ساز و غرورآفرین بیت‌المقدس كه برای رهاسازی خرمشهر از سلطه نیروهای مهاجم عراقی انجام شد، از ۱۰اردیبهشت تا ۳خرداد ماه ۱۳۶۱به طول انجامید. این نبرد حماسی علاوه بر پایان بخشیدن به ۱۹ماه اشغال بخشی از حساس‌ترین مناطق خوزستان و آزادسازی خرمشهر، ضربه ای سهمگین و كمرشكن به توان رزمی و جنگ طلبی‌های دشمن مهاجم وارد ساخت.
عملیات پیروزمندانه بیت‌المقدس كه منجر به آزادسازی خرمشهر پس از ۵۷۵روز شد، ضربه اساسی و تعیین‌كننده ای بر پیكر دشمن وارد ساخت و تمامی معادلات ، باورها و تصوراتی را كه در مورد توانایی و قابلیت‌های نظامی جمهوری اسلامی ایران وجود داشت، تغییر داد.
بسیاری از كارشناسان نظامی و تحلیلگران رسانه‌های خارجی، در برابر سرعت عمل و ویژگی‌های عملیاتی نیروهای ایرانی به هنگام فتح خرمشهر، غافلگیر، مبهوت و شگفت زده شدند.
رادیو دولتی صدای آمریكا پس از پنج روز سكوت و امتناع از انعكاس خبر آزادی خرمشهر توسط نیروهای ایرانی، سرانجام در گزارش ویژه ۸خرداد خود گفت: به رغم مشكلات تداركاتی،
ناآرامی‌های ناشی از انقلاب و كاهش تدریجی قدرت عملیات نیروی هوایی ایران ، ماشین نظامی ایران به گونه‌ای اعجاب آور عمل كرد.
روزنامه گاردین چاپ انگلستان درباره فتح خرمشهر نوشت: سقوط خرمشهر یعنی سقوط آخرین و مهمترین افتخار جنگی عراق كه ایرانی‌ها با بازپس گرفتن آن، این برگ برنده را كه به وسیله آن عراق می‌كوشید ایران را به پای میز مذاكره بكشاند، از دست بغداد ربودند.
در جریان آزادی خرمشهر،ارتش عراق با به جای گذاردن بیش از ۱۶هزار كشته و زخمی و ۱۹هزار اسیر، مجبور به عقب نشینی شد.
صدام در مراسم اعطای نشان به حمید شعبان فرمانده نیروی هوایی عراق، در این‌باره گفت:سال ۱۹۸۲میلادی( ،(۱۳۶۱برای ما سال خیلی دشواری بود. در آن سال، از محمره (خرمشهر) عقب نشینی كردیم كه از بوق و كرناهای ایران، آهنگ اشغال بصره و اشغال سرزمین‌های عراق شنیده می‌شد. به زعم همه این ها، تصمیم گرفتیم فقط از بغداد دفاع كنیم، چون با خود گفتیم باید به فكر آن لحظه بود كه سربازان ایرانی به پیش می‌تازند و به سوی بغداد می‌آیند. از این رو گارد ریاست جمهوری را فقط برای دفاع از بغداد بسیج و آماده كردیم.
بنا داشتیم گارد ریاست جمهوری را در اطراف شهر بغداد مستقر كنیم تا بتواند در خارج از پایتخت همراه با دیگر پرسنل ارتش، با دشمن پیكار كند.
پس از آزادی خرمشهر، عراق ناگزیر به دنبال راه حلی برای برون رفت از بن بست جنگ طلبی‌های خود افتاد و در همین راستا، بحث‌های مربوط به ضرورت پایان جنگ و نیز میانجیگری برخی كشورهای خارجی برای جلوگیری از شكست بیشترعراق در جنگ به طور جدی مطرح شد.
به هرحال، آزادی خرمشهر سبب شد دشمن خیال خام پیروزی بر ایران و فتح تهران را به فراموشی بسپارد و رژیم بعثی عراق و حامیان خارجی قدرتمند آن در برابر اراده و ایمان ملت عظیم ایران سر فرود آوردند.
