گام هایی کوچک در مسیر پیروی از امام حسن علیه السلام
یکی از بارزترین ویژگی ها در زندگی سراسر نور امام حسن مجتبی (علیه السلام) که می‌تواند بهترین سرمشق در زندگی دوستدارانش باشد؛ بخشندگی و دستگیری حضرت از دیگران است. ایشان همگان را از دریای جود و کرم خویش بهره مند می ساخت تا آنکه نیازمند دیگر نیازمند نباشد.
دومین امام ما شیعیان فرهنگ کرامت و ایثار را تا روز قیامت به نام خویش ثبت کرد تا چلچراغی باشد و راه درست زندگی کردن را برای ما نورانی سازد. در این متن به نمونه ها و درس هایی از آن کریم اهل بیت می پردازیم.
کمک به نیازمند یک وظیفه
افراد در جامعه یا نیازمندند یا بی نیاز. در فرهنگ دینی برطرف کردن احتیاجات نیازمند، وظیفه الهی افراد بی نیاز شمرده شده است. در چنین شرایطی یک مسلمان وقتی از نیاز و احتیاج یک برادر دینی مطلع می شود؛ نباید صبر کند تا فرد نیازمند اظهار نیاز کند؛ بلکه وظیفه اش کمک به فرد نیازمند است. روزی امام مجتبی (علیه السلام) در مسجد الحرام می شنود که فردی با خدای خود راز و نیاز کرده و عرضه می دارد: خدایا هزار درهم برای من برسان. حضرت به خانه آمده و ده هزار درهم برای آن شخص می فرستد. (مناقب ابن شهر آشوب، ج4، ص17)
آنجا که فرد بخشی از اموال خود را به نیازمندان ببخشد؛ مواسات است، آنجا که به نیازمندان نیمی از سرمایه خویش را بدهد؛ مساوات و آنجا که از تمام دارایی خود در راه حل مشکل نیازمندان بگذرد؛ ایثار کرده است. در زندگی امام مجتبی(علیه السلام) این هر سه وجود داشت که نمونه هایی از آنها ذکر شد.
در شعری منقول از امام حسن (علیه السلام) آمده است:
إِنَّ السَّخَاءَ عَلَى الْعِبَادِ فَرِیضَةٌ لِلَّهِ یُقْرَأُ فِی كِتَابٍ مُحْكَم
وَعَدَ الْعِبَادَ الْأَسْخِیَاءَ جِنَانَهُ وَ أَعَدَّ لِلْبُخَلَاءِ نَارَ جَهَنَّم
بخشندگى بر بندگان فریضه‌اى الهى است و در قرآن حكیم از آن یاد شده است، خداوند بندگان سخاوتمند را وعده بهشت داده و آتش جهنّم را براى بخیلان مهیا آورده است.(مناقب،ص18)
بی نیاز کردن نیازمند
برای برچیده شدن چهره فقر از جامعه اسلامی، لازم است که رسیدگی به امور نیازمندان به حدی باشد که نیازمند دیگر نیازمند نباشد. نقل شده که فقیری نزد امام حسن (علیه السلام) آمد و بیان نیاز کرد. حضرت دستور داد تا پنجاه هزار درهم، به همراه پانصد دینار به او بدهند. حجم پول ها به حدی بود که خود فرد امکان حمل آنها را نداشت؛ از این رو یک باربر گرفت تا پول ها را برایش حمل کند. امام مجتبی (علیه السلام) نیز عبای خویش را به عنوان مُزد به آن باربر داد. پس از این بخشش، غلامان حضرت اعتراض کرده و گفتند که دیگر پولی برای ما باقی نماند. حضرت نیز در جواب به آنها فرمودند: «وَ لَكِنِّی أَرْجُو أَنْ یَكُونَ لِی عِنْدَ اللَّهِ أَجْرٌ عَظِیم؛ ولی من امید دارم که نزد خداوند پاداشی بزرگ داشته باشم.» (کشف الغمة فی معرفة الأئمة،ج1،ص599) حضرت با این نوع بخشش، نیازمند را کاملاً بی‌نیاز کرده و او را به طبقه مرفهین وارد ساختند.
جلوگیری از شرمساری نیازمند
نیازمند با بیان نیاز شخصیت خود را خُرد شده می یابد و شرمنده می شود. اهل کرم به گونه ای می بخشیدند که فرد محتاج حتی احساس شرمساری نکند. بخشیدن شبانه و مخفیانه، بخشیدن از پشت در و بخشیدن به صورت ناشناس از آن جمله کارهاست که بارها در سیره اهل بیت روایت شده است. روزی فقیری نزد امام مجتبی (علیه السلام) می آید و بیان نیاز می کند. حضرت نیز آن فرد را مورد خطاب قرار داده و می فرمایند: «إِنَّ الْمَسْأَلَةَ لَا تَحِلُّ إِلَّا فِی إِحْدَى ثَلَاثٍ دَمٍ مُفْجِعٍ أَوْ دَینٍ مُقْرِحٍ أَوْ فَقْرٍ مُدْقِعٍ؛ كمك خواستن از دیگران، تنها در سه مورد رواست:
1. خون بهایی به گردن انسان باشد[و توان پرداخت آن نباشد]؛
2. بدهی سنگینی داشته باشد[و از عهده پرداخت آن برنیاید]؛
3. درمانده ای باشد[كه دستش به جایی نرسد.]»
مرد فقیر نیز سبب نیازمندی خود را در یکی از این سه مورد بیان کرده و حضرت وی را مورد عطا و بخشش خویش قرار می دهند. (خصال،ج1،ص135)
حضرت با اینگونه برخورد، در اصل بیان نیاز فرد نیازمند را موجه عنوان کرده و جلوی شرمساری وی را گرفتند.
از پدرم شنیدم كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «مَنْ سَعى فى حاجَةِ اَخیهِ الْمُسْلِمِ فَکَاَنَّما عَبَدَاللهَ عَزَّ وَ جَلَّ تِسْعَةَ آلافِ سَنَة، صائماً نَهارَهُ، قائماً لَیْلَهُ؛ هر كس حاجت برادر مسلمان خود را برآورد، نزد خدا مانند كسی است كه نه هزار سال، روزها روزه گرفته و شب ها را به عبادت گذرانیده است.
چاره جویی برای نیازمندان
گاهی انسان منابع مالی مناسبی برای بخشیدن ندارد؛ اما می تواند برای برطرف شدن مشکل، اقدامی کرده و دست به کار شود. روزی حضرت امام حسن در مسجد الحرام معتکف بودند که فردی نیازمند سراغ حضرت آمد و عنوان کرد که بدهکار است و از عهده ادای قرض خود بر نمی آید. حضرت قسم یاد کرد که پولی به همراه ندارد؛ ولی برای برطرف شدن نیاز یک برادر دینی خود اقدام به خروج از مسجد برای مهلت گرفتن از طلبکار کرد. در حین خروج نیز وقتی به ایشان اعتراض شد که معتکف نباید از مسجد خارج شود؛ این نوع خروج را باطل کننده اعتکاف ندانسته و بیان داشتند: «از پدرم شنیدم كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «مَنْ سَعى فى حاجَةِ اَخیهِ الْمُسْلِمِ فَکَاَنَّما عَبَدَاللهَ عَزَّ وَ جَلَّ تِسْعَةَ آلافِ سَنَة، صائماً نَهارَهُ، قائماً لَیْلَهُ؛ هر كس حاجت برادر مسلمان خود را برآورد، نزد خدا مانند كسی است كه نه هزار سال، روزها روزه گرفته و شب ها را به عبادت گذرانیده است.» (وسائل‌الشیعه،ج7،ص409)
گاهی فرد می تواند با خرج کردن از آبروی خود اقدام به گره گشایی از مشکلات دیگران کند. در این صورت نیز از پاداش الهی برخوردار می شود.
از مواسات تا ایثار
تاریخ نگاران نوشته‌اند که حضرت امام حسن (علیه السلام) سه بار نیمی و دو بار تمامی دارایی خود را در راه خدا انفاق کرد.(تاریخ یعقوبی، ج2،ص215) حضرت با این کار خویش زندگی نیازمندان زیادی را سر و سامان می داد و زندگی آبرومندانه برای آنها ایجاد می کرد. حضرت گاهی در مقابل نیازمندان مواسات، گاهی مساوات و گاهی ایثار می کرد.
آنجا که فرد بخشی از اموال خود را به نیازمندان ببخشد؛ مواسات است، آنجا که به نیازمندان نیمی از سرمایه خویش را بدهد؛ مساوات و آنجا که از تمام دارایی خود در راه حل مشکل نیازمندان بگذرد؛ ایثار کرده است. در زندگی امام مجتبی(علیه السلام) این هر سه وجود داشت که نمونه هایی از آنها ذکر شد.
حضرت که اطمینان داشتند از راه حلال و با تلاش ها و کوشش های خویش می توانند دوباره اموال و دارایی مورد نیاز خود را تأمین کنند؛ اقدام به ایثار و گذشتن از تمام دارایی های خود یا نیمی از آن می کردند. اگر ما توانایی انجام چنین کار را نداریم؛ دیگر نباید از مواسات و حل بخشی از مشکلات نیازمندان چشم پوشی کنیم.
نکته پایانی
سوار کردن یک فرد پیاده، دعوت به منزل و مهمان سفره غذا کردن آنها، تهیه لباس ها و اقدام برای تأمین لوازم زندگی از یک سو و بخشیدن وسایل قابل استفاده خود به افراد محتاج، همکاری با نهادهای خیریه و تحت پوشش قرار دادن ایتام؛ همگی می تواند گام های کوچک برای پیروی از آن امام بزرگ باشد.
