محرّمات اعتکاف

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

محرّمات اعتکاف را به دو دسته می توان تقسیم کرد:

الف- محرّمات خاص

مقصود از محرّمات خاص، اموری هستند که تنها برای معتکف، گناه شمرده می شوند؛ ولی برای غیر معتکف، نه تنها حرام نیستند، بلکه ممکن است مستحب و حتّی گاهی واجب باشند.

محرّماتی که به اعتکاف اختصاص دارند عبارت‌اند از:

یک- بهره گیری از بوی خوش

بهره‌گیری از بوی خوش برای معتکف جایز نیست. بنابراین، کسانی که فاقد حسّ بویایی هستند و لذّتی از بوی خوش نمی برند، استفاده آنان از عطر مانعی ندارد. (ر.ک: صاحب جواهر (جواهر الکلام: ج7 ص202).)

اگر مقصود از اعتکاف، روی آوردن کامل به عبادت خداوند سبحان و ممحّض کردن خود برای آن باشد، بی تردید در همه ادیان الهی سابقه داشته است و به اسلام اختصاص ندارد؛ اما اگر مقصود از آن، برنامه عبادی ویژه‌ای باشد که در اسلام تشریع شده، دلیل محکمی برای اثبات تشریع چنین برنامه ای در ادیان گذشته در دست نیست. گفتنی است برخی (بربال اعتکاف: ص 29) برای اثبات پیشینه اعتکاف، به این آیه استدلال کرده اند که خداوند سبحان می فرماید: وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاكِفِینَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ (سوره بقره/ آیه 125)

و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که: خانه مرا برای طواف ‌کنندگان (مسافر) وعاکفان و رکوع کنندگان سجده گزار، پاکیزه بدازید.

دو- خرید و فروش

خرید و فروش بلکه هر نوع داد و ستد، مانند صلح، اجاره و سایر معاملات تجاری، بنابر احتیاط جایز نیست. (ر. ک: تحریر الوسیلة: ج1 ص 309.)

سه- مجادله

مقصود از مجادله، بحث و گفتگو در امور دنیوی و دینی، با انگیزه غلبه بر طرف مقابل و اظهار قدرت و برتری است.( (ر.ک: ص 61 «فضیلت آموزش و آموختن در مسجد»)

چهار- لذایذ جنسی حلال

انواع لذایذ جنسی، خواه در روز و شب، موجب باطل شدن اعتکاف می گردد.

ب- محرّمات عام

مقصود از محرّمات عام، کارهایی هستند که حرمت آنها، به اعتکاف اختصاص ندارد، مانند: تنجیس مسجد یا انجام کارهایی که موجب بطلان روزه می شود- که اگر در روز انجام گیرند، موجب بطلان اعتکاف نیز می شود- یا دیگر محرّماتی که به روز اختصاص ندارند و در شب نیز باید از آنها پرهیز شود مانند خودارضایی. (ر. ک: تحریر الوسیلة: ص 309)

آداب اعتکاف

در منابع فقهی شیعه، مطلبی تحت عنوان «آداب اعتکاف» یا «مکروهات اعتکاف» دیده نشده است؛( (الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت (علیهم السلام): ج1 ص 764)

ولی با بهره گیری از احادیث اهل بیت (علیهم السلام) و دیدگاه های فقها، می ‌توان آداب غیر الزامی اعتکاف را به دو دسته تقسیم کرد:

الف- مستحبّات اعتکاف

دسته دوم از آداب اعتکاف، اموری هستند که انجام آنها، موجب بهره وری بیشتر از برکات اعتکاف می‌گردد، مانند: ذکر خدا، تلاوت قرآن، دعا، نمازهای مستحبّی و کم سخن گفتن. (ر. ک: ص101)

همچنین هر آنچه برای روزه دار یا برای کسی که وارد مسجد شده استحباب دارد، (ر.ک: فرهنگ نامه مسجد: ص 132) انجام آن برای معتکف نیز مستحب و نیکوست. (ر. ک: ص 39(آداب اعتکاف)

ب- مکروهات اعتکاف

اموری که انجام آنها برای معتکف نکوهیده است، عبارت اند از: سخن گفتن درباره امور دنیوی بلکه زیاد حرف زدن، خواندن شعرهای باطل،((ر. ک: فرهنگ نامه مسجد: ص 159)) خلوت کردن با همسر، جایگاه اعتکاف خود را تغییر دادن، بلند کردن صدا (اگر موجب آزار دیگران باشد، گناه است) (ر. ک: ص 39 (آداب اعتکاف)) همچنین هر آنچه برای مقیم در مسجد نکوهیده است، برای معتکف نیز نکوهیده است مانند خوابیدن بدون ضرورت یا خوردن غذاهایی که بوی آن دیگران را آزار می دهد. (ر. ک: فرهنگ نامه: مسجد: ص 152)

افزون بر این، همه آنچه برای روزه دار مکروه است، در طول روز برای معتکف نیز نکوهیده است. (ر. ک: ص 39 (آداب اعتکاف))

گفتنی است: برخی از مذاهب اهل سنّت، موارد دیگری را تحت عنوان مکروهات اعتکاف ذکر کرده اند، مانند: معتکف شدن کمتر از ده روز و بیشتر از یک ماه، زیاد نوشتن مگر برای گذران زندگی به قدر ضرورت، و اشتغال به چیزی جز نماز، ذکر، قرائت قرآن، تسبیح، تحمید، تهلیل، استغفار و صلوات... .(ر. ک: الفقه علی المذاهب الاربعة ومذهب اهل بیت (علیهم السلام): ج1 ص 763)

می توان گفت: به طور کلّی، هر چه معتکف را از هدف اصلی اعتکاف- که یاد خدا و اُنس با اوست- دور می کند، نکوهیده است.

به سند معتبر از امام صادق (علیه السلام) نقل شده، آمده است: عبادت کنندگان سه گونه اند: مردمی که از سر ترس، خدا را می پرستند که این، پرستش بندگان است، و مردمی، خداوند را برای به دست آوردن پاداش می پرستند که این، پرستش مزد بگیران است، و مردمی که خداوند را برای آن که دوستش دارند، می پرستند. این، پرستش آزادگان و برترین نوع پرستش است. (الکافی: ج2 ص 84 ح 5)

برکات اعتکاف

اعتکاف، جامع همه فضیلت ها و برکاتی است که در قرآن و حدیث برای حضور در مسجد، روزه داری و یاد خداوند سبحان، بیان شده اند. بر این اساس، همه آثار و برکات همه این عبادت ها، یک ‌جا بر این عبادت مترتّب می شوند.

به سخن دیگر، معتکف هر چه بتواند حضور کوتاه مدّت خود در مسجد، را با آداب آن همراه نماید و عمق معنوی بیشتری به آن بدهد، اعتکاف برای روح و جان او، سازندگی بیشتری خواهد داشت و آثار و برکات افزون‌تری نصیب او خواهد شد.

بر این پایه، ممکن است مراتب بهره برداری دو نفر که هر دو در یک مسجد اعتکاف کرده اند، قابل مقایسه با دیگری نباشد. توضیح این مطلب را با تبیین مراتب برکات نخستین رکن اعتکاف- یعنی نیّت- آغاز می کنیم:

مراتب برکات نیّت

نیّت و انگیزه که انسان را به عبادت وادار می کند، در همه عبادات و از جمله اعتکاف، مراتبی دارد که مراتب ارزش و برکات عبادت، وابسته به آن است.

برخی، خدا را به امید پاداش، عبادت می کنند و برخی، از ترس کیفر او؛ ولی انگیزه بزرگان اهل معرفت، «محبّت و شایستگی خداوند سبحان برای عبادت» است. اهل بیت (علیهم السلام) جزو دسته سوم اند و عبادت آنها به دلیل دوستی و شایستگی اوست. در حدیثی که به سند معتبر از امام صادق (علیه السلام) نقل شده، آمده است: عبادت کنندگان سه گونه اند: مردمی که از سر ترس، خدا را می پرستند که این، پرستش بندگان است، و مردمی، خداوند را برای به دست آوردن پاداش می پرستند که این، پرستش مزد بگیران است، و مردمی که خداوند را برای آن که دوستش دارند، می پرستند. این، پرستش آزادگان و برترین نوع پرستش است. (الکافی: ج2 ص 84 ح 5)

بنابراین، بیشترین و بالاترین مراتب برکات اعتکاف، نصیب کسانی می شود که عشق و خدادوستی، آنها را به انتخاب این عبادت، کشانده است و زبان حال و قال آنها این است که:

ما از تو به غیر از تو نداریم تمنّا               حلوا به کسی ده که محبّت نچشیده (غزلیات سعدی)

منبع:

کتاب فرهنگ نامه اعتکاف، محمدی ری شهری، مترجم عبدالهادی مسعودی، 1395