فضیلت و اعمال ماه شعبان از منظر آیت الله مکارم شیرازی

در فضیلت این ماه، همین بس كه ماه پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله نامیده شده و هنگامى كه آن حضرت هلال ماه را مشاهده مى‏ كرد، دستور مى‏داد، كسى در سراسر مدینه ندا دهد كه: اى مردم! این ماه، ماه من است، خدا رحمت كند كسى كه مرا بر ماه من یارى دهد، یعنى آن را روزه بدارد!

در ابتدای ماه مبارک شعبان قرار داریم،[1] لذا حلول ماه شعبان را به همگان تبریک و شادباش می گوئیم.[2]

ماه شعبان‏ از جمله ماه ‌هاى بسیار پرفضیلت است،[3] و از تعبیرات بعضى از روایات برمى‏آید كه  ماه شعبان‏ «ماه پیامبر(صلی الله علیه و آله)» نامیده شده است.[4] از این رو این ماه معظم، ماه نبوت است که باید در آن آمادگی برای ماه رمضان حاصل شود.[5]

فضیلت ماه مبارک شعبان

سلام بر ماه شعبان ، سلام بر موالید بی نظیرش

ماه شعبان یكى از عزیزترین ماه ‏هاى اسلامى و یادآور خاطره ‏هاى بزرگ است؛[6] زیرا میلاد چهار امام معصوم(علیهم السلام) در این ماه واقع شده[7]؛ که میلاد مبارك سالار شهیدان كربلا، امام حسین علیه السلام (در سوم ماه شعبان)، ولادت حضرت اباالفضل العباس علیه السلام در چهارم شعبان،[8] هم چنین ولادت امام زین ‏العابدین على بن الحسین علیهما السلام در پنجم ماه شعبان،[9] و در نهایت نیمه شعبان میلاد مسعود منجى عالم بشریت، حضرت حجة بن الحسن امام زمان (عجل ‏الله تعالى فرجه الشریف)،[10]،[11] فضاى این ماه را به بوى ولایت عطرآگین ساخته است.[12]

ماه شعبان؛ ماه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)

در فضیلت این ماه، همین بس كه ماه پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله نامیده شده و هنگامى كه آن حضرت هلال ماه را مشاهده مى‏ كرد، دستور مى‏داد، كسى در سراسر مدینه ندا دهد كه: اى مردم! این ماه، ماه من است، خدا رحمت كند كسى كه مرا بر ماه من یارى دهد، یعنى آن را روزه بدارد![13]،[14]

ماه شعبان، مركز شعبه ها و شاخه های خیرات و نیكی ها

مرحوم محدث قمى، حدیثى را از تفسیر امام حسن عسكرى علیه السلام در فضیلت روز اول ماه شعبان نقل فرموده كه در واقع مربوط به تمام ماه شعبان است، این حدیث بسیار پرمعنا و در عین حال بسیار مفصل است لیکن خلاصه حدیث چنین است:[15]

امیر مؤمنان على علیه السلام روز اول ماه شعبان، گروهى را مشاهده كرد كه در مسجد نشسته ‏اند و سخنان بیهوده و ناآگاهانه، درباره قضا و قدر مى ‏گویند و صداى جار و جنجالشان فضا را پر كرده؛ فرمود: این‏گونه سخنان را رها كنید! امروز روز اول ماه شعبان است، و از این نظر شعبان نامیده شده، كه مركز شعبه‏ ها و شاخه‏ هاى خیرات و نیكى ‏هاست، شعبه‏ هاى خیرات نماز، روزه، زكات، امر به معروف و نهى از منكر و نیكى به پدر و مادر و همسایگان و صدقه به نیازمندان و اصلاح در میان مردم و مانند آن است.[16]

فضیلت اولین روز شعبان و 15 عملی که ما را به درخت «طوبی» وصل‎ می کند

امام علی علیه السلام در فضیلت ماه شعبان به ویژه روز اول آن ماه مبارک، به حدیثى از رسول اكرم صلى الله علیه و آله اشاره كرد كه خلاصه ‏اش چنین است:

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: روز اول ماه شعبان كه مى‏ شود، خداوند امر مى‏ كند درهاى بهشت باز شود و دستور مى‏ دهد به درخت «طوبى»[17] كه شاخه‏ هایش را به مردم دنیا نزدیك كند، و منادى از سوى پروردگار صدا مى‏زند كه این شاخه‏ هاى درخت «طوبى» در دسترس شماست، به آنها بیاویزید كه شما را به سوى بهشت مى‏ برد.[18]

سپس افزود: به خدایى كه مرا به رسالت برگزیده سوگند! كه هر كس در این روز به سراغ یكى از كارهاى خیر برود، به یكى از شاخه‏ هاى درخت «طوبى» درآویخته و او را به سوى بهشت مى‏ كشاند.[19]

سپس آن حضرت، نمونه ‏هایى از اسباب چنگ زدن به شاخه ‏هاى درخت «طوبى» را برشمرد و فرمود: هر كس (علاوه بر نمازهاى واجب) در این روز، نماز مستحبى بخواند، یا روزه بگیرد، یا میان دو همسر، یا پدر و مادر و فرزند، یا خویشاوندان، یا همسایگان، صلح و صفا ایجاد كند، به یكى از شاخه ‏هاى درخت «طوبى» درآویخته است!.[20]

همچنین كسى كه بدهى خود را به مردم ادا كند، یتیمى را كفالت نماید یا سبك مغزى را از تعرض به آبرو و ناموس مردم بازدارد، و كسى كه قرآن بخواند؛ یا شكر نعمت‏ هاى او را بجا آورد، بیمارى را عیادت كند؛ به پدر و مادر نیكى نماید؛ مؤمنى را تشییع جنازه كند و یا هر كار خیر دیگرى انجام دهد؛ به یكى از شاخه‏ هاى درخت «طوبى» آویخته است... .[21]

ین حدیث شریف و پرمعنا، راه هاى سعادت را با ذكر یك مثال معنوى به روشنى بیان كرده، و طرق خودسازى و تهذیب نفس، و خدمت به خلق و عبودیت خالق را، در این ماه مشخص نموده است، كه براى همه ماه هاى سال راهگشاست؛ به ویژه در ماه شعبان كه سرآغاز حركت جدیدى به سوى نیكى ‏ها و پاكى ‏هاست.[22]

ماه شعبان؛ ماه توبه و مغفرت

ماه مبارک شعبان ، ماه استغفار و شست و شوی قلب از زنگارها و غبارها است لذا استغفار در این ماه به معنای پاک شدن از گناه برای ورود به شهرالله بسیار توصیه شده است.[23]

در این بین مردان بیدار و با ایمان كاملا مراقبند كه هر گاه خطایى از آنها سرزد در نخستین فرصت آثار آن را با آب توبه و استغفار از دل و جان خود بشویند و دریچه ‏هاى قلب خود را بروى شیطان و لشكر او ببندند كه آنها از درهاى بسته قلب وارد نمى ‏شوند؟.[24]

لیکن باید دانست  استغفار بازیچه و لقلقه زبان نیست كه انسان هر زمان مرتكب گناهى شود بى ‏آن‏كه شرایط توبه را فراهم كرده باشد با گفتن استغفرالله خود را راحت كند و گمان كند گناهش بخشوده شده و از عذاب الهى در امان است.[25]

بلکه استغفارى كه جامع جمیع شرایط از جمله پشیمانی و ندامت، دورى كردن از مجالس گناه، پرهیز از دوستان آلوده‏[26] و در یک کلام «توبه» (ندامت از گذشته) و بازگشت به سوى خدا[27] است انسان را از تمام آثار گناه پاك مى ‏سازد و شستشو مى‏ دهد.[28]

اعمال ماه شعبان المعظم

اعمال ماه شعبان بر دو گونه است:1. اعمال مشترک[29]،2. اعمال مخصوص شب ‏ها و روزهاى ماه شعبان‏ که أهم آن به شرح ذیل است:[30]

اعمال مشترک ماه شعبان[31]

روزه در ماه شعبان

درباره روزه مستحبى در این ماه بسیار تأكید شده است؛ رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله این ماه را روزه مى‏گرفت و آن را به ماه مبارك رمضان وصل مى ‏كرد.[32] روایات فراوانى درباره روزه ماه شعبان وارد شده است .[33]

در این زمینه رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: «شعبان ماه من است و رمضان ماه خداست؛ هر كس یك روز از ماه مرا روزه بدارد، من در قیامت شفیع او خواهم بود و هر كس، دو روز از آن را روزه بگیرد، خداوند گناهان گذشته ‏اش را مى ‏آمرزد و هر كس كه سه روز روزه بدارد، به او گفته مى ‏شود (از گناهان پاك شده ‏اى) اعمالت را از ابتدا شروع كن».[34]،[35]

استغفار

از روایات استفاده مى ‏شود كه بهترین ذكرها در این ماه استغفار است و هر كس هر روز از این ماه هفتاد مرتبه استغفار كند، مثل آن است كه در ماه هاى دیگر هفتاد هزار مرتبه استغفار كرده است.[36] لذا طبق روایت امام صادق علیه السلام هر روز هفتاد مرتبه بگوید:«استغفرالله و اسأله التوبة».[37]،[38]

صدقه و کمک به نیازمندان

صدقه دادن و كمك به نیازمندان در این ماه فضیلت فراوان دارد. راوى می ‏گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: یابن رسول الله! بهترین اعمال در این ماه كدام است؟ فرمود: صدقه دادن و استغفار. در روایتی از امام رضا علیه السلام نیز آمده است كه صدقه در این ماه سبب نجات از آتش دوزخ است.[39]،[40]

صلوات بر پیامبر و خاندان پاک او

صلوات بر پیامبر و آلش علیهم السلام در این ماه ثواب زیادى دارد. در حدیثى از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله فرمود: شعبان ماه من است، در این ماه بر من و آل من، بسیار صلوات بفرستید.[41]،[42]

مناجات شعبانیه‏[43]

به گفته عالم بزرگوار مرحوم «سید بن طاووس» در كتاب «اقبال» این مناجات را امیرمؤمنان على علیه السلام و فرزندانش- علیهم آلاف التحیة و السلام- در ماه شعبان مى ‏خواندند.[44]

از این تعبیر به خوبى روشن مى ‏شود كه این مناجات اهمیت فراوان دارد كه همه ائمه معصومین علیهم السلام بر آن مداومت داشتند و مطالعه محتواى آن نیز گواه بر اهمیت فوق العاده آن است و در واقع یك دوره عرفان اسلامى در بالاترین سطح در آن منعكس شده و اگر انسان مفاهیم این مناجات عظیم را در درون قلب و جان خود پیاده كند، مقامات طولانى سیر و سلوك الى الله را پیموده است.[45]

آنچه مهم است دقت در بندبند این مناجات و تعبیرات لطیف و عالى آن و سپس هماهنگ ساختن روح و فكر با این تعبیرات است. از خدا مى ‏خواهیم كه همه ما را اهل این مناجات قرار دهد و از متخلقان آن سازد.[46]

این مناجات از مناجات ‏هاى پرارزش ائمه علیهم السلام است و داراى مضامین عالیه ‏اى است كه در هر وقت حضور قلبى باشد، خواندن آن و فكر كردن در مفاهیم آن، مناسب است.[47]

اعمال مخصوص شب‏ها و روزهاى ماه شعبان[48]

براى شب اول ماه شعبان در كتاب «اقبال» نمازهاى زیادى ذكر شده است.[49]،[50]

هم چنین  روزه در روز اول ماه شعبان فضیلت فراوانى دارد و از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه هر كس روز اول ماه شعبان را روزه بگیرد، بهشت بر او واجب مى ‏شود[51] و... .[52] ،[53]

در باب روز سوم ماه شعبان، از «قاسم بن علاء همدانى» وكیل امام حسن عسكرى علیه السلام نامه ‏اى رسید كه در آن آمده بود: مولاى ما امام حسین علیه السلام در روز پنجشنبه، سوم شعبان متولد شد؛ لذا آن روز را روزه بگیر و این دعا را بخوان:اللهم انى اسئلك بحق المولود فى هذا الیوم... خدایا از تو مى ‏خواهم به حق فرزندى كه در این روز متولد شده...».[54]،[55]

شب سیزدهم ماه: شب سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم، «لیالى بیض» یعنى شب هاى روشن، نامیده مى‏ شود که برای این شب ها نیز اعمالی وارد شده است.[56]

براى شب نیمه شعبان غسل،[57] احیاى به نماز و دعا و استغفار وارد شده است.[58] ،[59] هم چنین در روز نیمه شعبان، زیارت امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) با استفاده از زیارات معتبرى كه در بخش زیارات آمده بسیار مناسب است.[60]

و نیز اعمال پایانى ماه شعبان[61] که از امام صادق علیه السلام نقل شده است؛ هر كس سه روز از آخر ماه شعبان را روزه بگیرد و به ماه مبارك رمضان متصل سازد، خداوند متعال ثواب روزه دو ماه متوالى را براى او بنویسد.[62]، [63]

سخن آخر

در خاتمه مجدداً حلول ماه شعبان و مناسبت های فرخنده این ماه را به عموم مسلمانان و شیعیان جهان تبریک می گویم،[64]لیکن نباید از یاد برد که در این ایام وظایف سنگینی برعهده ماست؛[65]زیرا  ماه شعبان زمانی جهت ایجاد آمادگی برای ورود به ماه ضیافت الهی است.[66]

لذا باید از فرصت باقی مانده این ماه برای ورود خالصانه به ماه مبارک رمضان نهایت استفاده را ببریم.[67]امیدواریم در این ماه مبارک، آمادگی برای ورود به ماه رمضان در همه ما ایجاد شود.[68]

پی نوشت ها:

[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛1394/02/30.

[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛1395/02/19.

[3] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص622.

[4] همان ؛ ص623.

[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛1394/02/30.

[6] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص666.

[7]   بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛1395/02/19.

[8] زندگانى حضرت ابوالفضل العباس، ص 22.

[9]  بحارالانوار، ج 46، ص 14. جمعى از علما، ولادت آن حضرت را نیمه ماه جمادى‏الاول و جمعى نیز نیمه جمادى‏الثانى ذكر كرده‏اند. ر.ک: بحارالانوار، ج 46، ص 12- 15.

[10]  بحارالانوار، ج 51، ص 4 ، 19 ، 23 ، 28.

[11] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص666.

[12] همان.

[13] مصباح المتهجد، ص 825.

[14] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص666.

[15] همان.

[16] همان؛ص667.

[17] طبق برخى از روایات، درخت« طوبى» درختى است كه در بهشت مى‏روید و ریشه آن در خانه رسول خداست و شاخه‏هایى درخانه‏هاى‏مؤمنان دارد و هر چیزى را كه بهشتیان میل داشته باشند آن شاخه‏ها برایشان فراهم مى‏سازند؛( بحارالانوار، ج 8، ص 117- 118) .

[18] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص667.

[19] همان.

[20] همان.

[21] تفسیر امام حسن عسكرى، ص 635 به بعد.

[22] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص668.

[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛1395/02/19.

[24] تفسیر نمونه ؛ ج‏3 ؛ ص100.

[25] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏15 ؛ ص367.

[26] مشكات هدایت ؛ ص180.

[27] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏13 ؛ ص118.

[28] همان ؛ ج‏15 ؛ ص363.

[29] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص668.

[30] همان ؛ ص677.

[31] ر.ک: كلیات مفاتیح نوین ؛ ص668-677.

[32]  اقبال، صفحه 684.

[33] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص668.

[34] اقبال، صفحه 684.

[35] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص668.

[36] زادالمعاد، صفحه 49.

[37] همان.

[38] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص669.

[39] زاد المعاد، صفحه 47.

[40] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص669.

[41] زادالمعاد، صفحه 49.

[42] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص669.

[43] ر.ک: اقبال، ص 685 و بحارالانوار، ج 91، ص 97( با اندكى تفاوت)/ كلیات مفاتیح نوین ؛ ص672 -677.

[44] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص672.

[45] همان.

[46] همان.

[47] همان.

[48] توضیحات بیشتر؛ر.ک: كلیات مفاتیح نوین ؛ ص677-692.

[49] اقبال، ص 683.

[50] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص677.

[51] اقبال، ص685.

[52] همان ، ص 684.

[53] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص678.

[54] مصباح المتهجد، ص 826 و بحارالانوار، ج 98، ص 347.

[55] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص679.

[56] ر.ک: كلیات مفاتیح نوین ؛ ص643.

[57] مصباح المتهجد، صفحه 853 و زاد المعاد، صفحه 59.

[58] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص681.

[59] توضیحات بیشتر؛ر.ک: كلیات مفاتیح نوین ؛ ص681-691.

[60] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص691.

[61] توضیحات بیشتر؛ر.ک: كلیات مفاتیح نوین ؛ ص691-694.

[62]  اقبال، ص723.

[63] كلیات مفاتیح نوین ؛ ص691.

[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛1395/02/19.

[65] همان.

[66] همان.

[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛1395/03/05.

[68] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛1395/02/19.

منبع:

پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی