«شَوادان» ؛ معماری زیر زمینی خنک دزفول

یکی از اصول ساختمان سازی در گذشته، توجه ویژه به مسئله گرمایش و سرمایش و پیدا کردن راهی برای تامین این نیاز در معماری ساختمان ها بوده است که در نهایت منجر به ایجاد معماری خاص و بومی ویژه آن منطقه شده است. یکی از این موارد فضاهای دستکند زیرزمینی دزفول است که اصطلاحا «شَوادان» نام دارد.

فرآوری: علیرضا عابدینی- بخش گردشگری تبیان

شَوادان های (شَوادون) دزفول، حفره هایی دست کند هستند که در دیوارها و سقف آن از هیچ نوع مصالح بنایی استفاده نشده و فقط در کفسازی و ساخت پله های آن آجر به کار رفته است.

«شَوادان» چیست؟

شَوادون به عنوان یکی ازفضاهای دستکند در معماری زیرزمینی دزفول بشمار می رود . با در نظر گرفتن اصول وفن حفاری، معماران سنتی با توجه به جنس سخت زمین دزفول که از جنس کنگلومرا است، نسبت به حفر این فضاهای زیرزمینی اقدام وبدون اجرای دیوار وسقف ، بعضا با عمق بیش از ۱۰متراز سطح زمین آن را ایجاد می کردند. شیب موجود در سقف پلکانی که ارتباط حیاط با صحن شبستان را برقرار می کند نیز با مصالح آجری تزئین شده و به این شکل از ریزش سنگهای بستر طبیعی زمین نیز جلوگیری کرده اند. لازم به ذکر است حفر شَوادان به دلیل استحکام زیاد بستر طبیعی زمین در دزفول که از سنگ کنگلومرا است میسر شده است . گفتنی است کنگلومرا سنگی رسوبی است که وجود ذرات گل و آهک در لابه لای آن مانند ملات بسیار مستحکمی عمل نموده و این ذرات را به هم متصل می نماید.

وجه تسمیه

شَوادان از ترکیب کلمات «شب» به معنی تاریک و سیاه + پسوند «دان» که روی هم به معنی «اینجا را تاریک بدان» درست شده است.

کاربرد شَوادان در معماری دزفولی

شَوادان ها یکی از ویژگی های خاص و ویژه معماری دزفول است که کاربری های متنوعی داشته است. از جمله کار تهویه هوا و خنکی ساختمان را بر عهده داشته اند، به این صورت که شَوادان دریچه ای در بیرون خانه برای ورود هوا داشته و با توجه به عمق شوادان و رطوبت موجود در آن ، هوا در شوادان خنک شده و این هوای خنک از طریق کانال هایی در بخش های مختلف ساختمان توزیع می شده است.

این نوع خاص معماری در تابستان که گرمای محیط به بیش از۵۰ درجه می رسد، به دلیل وجود دریزه (هواکش) و به کمک جریان هوای طبیعی وایجاد کوران هوا(عمل سیرکولاسیون) سبب خنکی هوای زیر زمین شده وگاها اختلاف دمای شوادان با فضای خارج ازآن به ۲۵درجه وبیشتر نیز می رسد. بدین سبب ساکنین شهرقدیم دزفول که مبتکران حقیقی این معماری شگفت انگیز بودند، ازخنکای شوادان ها که اغلب درخانه های سنتی حفر می شد کمال استفاده را جهت استراحت وحتی نگهداری مواد غذایی و… بکار می بردند.

شوادان ها علاوه بر این به عنوان محلی خنک و آرام در تابستان ها مورد استفاده قرار می گرفته اند. همچنین این شوادان ها به خانه های همجوار راه داشته است و به این صورت ارتباط نزدیکی میان همسایه ها وجود داشته است.

تاریخچه احداث شَوادان

تاریخچه احداث شَوادان ها را میتوان همزمان با پیدایش اولین نشانه های شهرنشینی در دزفول در دوره ساسانیان دانست ومحققان اوج کاربری شَوادان هارا تا دوره قاجاریه وپهلوی دانسته اند ولی با گسترش روزافزون شهر نشینی وپیشرفت تکنولوژی، این فضاها به صورت متروکه رها شده تا جایی که در اواخر دهه ۵۰ شمسی در معماری خانه ها دیگر اثری از شَوادان دیده نمی شود. با آغازجنگ تحمیلی وحملات موشکی به شهر دزفول، کاربری شَوادان تغییر یافته وبعنوان سنگر وپناهگاه مورد استفاده مردم قرارگرفتند، ولی مجددا ازدهه ۷۰ به بعد اغلب شَوادان هابه دلیل عدم استفاده دچار رهاشدگی گردیده وبه دلیل مسدود نمودن وعدم توجه به نگهداری صحیح ازآنها توسط مالکین شَوادانها عامل ناپایداری وتخریب خانه های سنتی بافت قدیم دزفول شده اند.

امروزه بسیاری ازشَوادون ها مورد بی مهری قرارگرفته که امید است به منظورحفظ احترام وچگونگی برخورد با این شیوه معماری همانند گذشته بااحیای آنها بتوانیم در شناخت توانایی های مهندسی سنتی این شهر وکاربری ازفضاهای زیرزمینی گام های موثری برداشته شود.

منابع : سازمان نوسازی و بهسازی شهر دزفول، خوزستان کلاب