افزایش زنان سرپرست خانوار و مشکلات آنها

معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت: تعداد خانواده های زن سرپرست در کشور در حال افزایش است و شیب صعودی دارد و مرگ همسر، مهم ترین علت آن به شمار می رود.

فرآوری: فاطمه ناظم زاده-بخش اجتماعی تبیان

معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی آقای حبیب اله مسعودی فرید، در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اینطور بیان کرد که: 12.5 درصد خانواده ها در کشور برابر با دو و نیم میلیون خانوار، زن سرپرست هستند. وی ادامه داد: طلاق و اعتیاد مرد از دیگر عوامل افزایش خانواده های زن سرپرست به شمار می رود.
معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت: از این دو و نیم میلیون خانوار زن سرپرست ، حدود 180 هزار خانوار زن سرپرست تحت پوشش بهزیستی قرار دارند.
مسعودی فرید یادآور شد: طبق برنامه پنجم توسعه ( ماده 39) ، قرار بود که دستگاه های حمایتی سالانه 10 درصد از گروه هدفشان که قابل توانمندسازی هستند را از چرخه حمایت های مستقیم خارج کند به آن معنا که به آنان مستمری ندهند.
وی ادامه داد: بنابراین بهزیستی سال گذشته حدود 12.5 تا 13 درصد این زنان یعنی 13 هزار نفر را از چرخه حمایت های مستقیم خارج کرد اما 60 هزار نفر از این 180 هزار زن سرپرست خانواده، سالمند هستند که عملا نمی توانیم آنان را از چرخه حمایت های مستقیم خارج کنیم .
اما از آنجاییکه این موضوع از اهمیت زیادی برخودار است لازم است نسبت به آن، توجه ویژه ای وجود داشته باشد. در همین راستا بهتر است به ارایه تعریفی از سرپرست در خانواده داشته باشیم.

پدیده بی سرپرستی

پدیده بی سرپرستی عمری بس طولانی دارد و از ادوار گذشته به دلایل مختلف وجود داشته است.انسان در دسته های کوچک و بزرگ در کوهها،دشتها،جنگلها، در حواشی رودخانه ها دائماً در معرض آسیب و هجوم کنترل نشده طبیعت اطراف قرار داشته است.سیل، زلزله ، طوفان، حملات وحوش و تهاجم گروه های متخاصم پیوسته بشر را تهدید می کرده که حاصل آن می توانسته بصورت شکستن ستون های خانواده واز دست دادن همسر و به وجود آمدن پدیده بی سرپرستی بوده باشد.
در ایران امروزه زنان بسیاری هستند که به دلایل متعدد از جمله آسیبهای اجتماعی مانند اعتیاد و بزه، جنگ، مهاجرت برای جستجوی کارو یا تعدد زوجات، همسران خود را از دست داده و به تنهایی مسئولیت سنگین اداره مالی و و معنوی یک خانواده را بر عهده دارند. این مسئولیت ها در اغلب موارد در شرایطی به این زنان تحمیل می شود که در طول زندگی خودآموزشی برای پذیرش آن ندیده اند و هیچ گونه آمادگی برای مواجه شدن با آن را ندارند.
در اکثر این خانواده ها مادران به لحاظ  سطح سواد، مهارت و سرمایه در وضعیت مناسبی قرار ندارند و

فرزندان آنها به عنوان یکی از آسیب پذیر ترین قشر های جامعه، آماج محرومیت هایی قرار می گیرند که بقا ورشد آنها را مورد تهدید جدی قرار می دهد.از طرفی کمبود ها و فقر ، فشار مضاعفی را بر این گونه خانواده ها تحمیل کرده و موجب افزایش انواع نا هنجاریها  گردیده و سلامت آنها و در نهایت جامعه را به خطر می اندازد.

زنان سرپرست خانوار چه کسانی هستند؟

زنان سرپرست خانوار زنانی هستند که بدون حضور منظم یا حمایت یک مرد بزرگسال، سرپرستی خانواده را به عهده دارند. و سرپرست خانواده به کسی اطلاق می شود که مسئولیت اداره اقتصادی خانواده را به دوش دارد وتصمیم گیری های عمده و حیاتی به عهده اوست.

انواع زنان سرپرست خانوار:

1. زنان طلاق گرفته
2. زنان بیوه
3. زنانی که همسران آنها از کار افتاده یا بیکار شده اند.
4. زنانی که همسران معتاد دارند و هزینه زندگی به عهده خودشان است.
5. زنانی که همسران آنها  جهت یافتن شغل  یا به هر دلیل دیگری مهاجرت نموده و اینک عهده دار مسئولیت زندگی هستند.

زنان طلاق گرفته:

زن معمولا پس از طلاق در برابر یک سری از مشکلات قرار می گیرد مانند تامین و مراقبت از کودک(اگر فرزندی داشته باشد)و یافتن سر پناهی مناسب و تامین معیشت خانواده و دشواری های ناشی از اینکه او تنها بزرگسال خانواده است و باید نقش مادر و پدر را یکجا بازی کند.

زنان بیوه:

زنانی که با مرگ همسر مستعد جدا شدن و حذف شدن از اجتماع هستند و نقش های قبلی شوهر به عنوان شریک زندگی و عضوی مشترک در معاشرت های اجتماعی را برای ادامه ارتباطات گروهی و برخورد های اجتماعی خود لازم و ضروری می دانند، بعد از مرگ همسر ارتباط خود با بستگان همسررا به راحتی  کم و یا از دست می دهند که این حالت گاهی ممکن است به شکل افراطی موجب قطع ارتباط فرد با اجتماع شود.
 مشکلات خانوادگی زنان بیوه: اگر زن بیوه فرزندانی در خانه داشته باشد باید هم نقش پدر و هم نقش مادر را ایفا کند.خود این فرزندان نیز در این خانه با مشکلات تک والدی روبرو هستند.علاوه بر اینها اغلب بیوه ها  در ارتباط با پذیرش به عنوان یک عضو در میان اقوام شوهر دچار مشکلاتی می شوند.در بعضی از خانواده ها زنان فامیل تمایلی به ارتباط با زنان بیوه ندارند و آنان را طرد می کنند و از آنها اجتناب می کنند زیرا آنها را تهدیدی برای زندگی  زنا شویی خویش به حساب می آورند.
 مشکلات اجتماعی زنان بیوه:زنان بیوه احساس تنهایی، انزوا، طرد شدگی و عدم درک از سوی دیگران می کنند.
مشکلات اقتصادی زنان بیوه:بیشتر زنان بیوه از نظر اقتصادی مشکل دارند که این مشکلات اقتصادی بر وضعیت مسکن و تغذیه آنها تاثیر مستقیم دارد.

راهکارهایی برای حل مشکلات زنان سرپرست خانوار:

به عقیده کارشناسان، مشکل اصلی زنان سرپرست خانواده غیر از بعد اقتصادی و اشتغال،عدم حمایت های اجتماعی است.منظور این نیست که حمایت های اجتماعی وجود ندارد، بلکه منظور این است که این گونه حمایت ها از قدرت پایینی برخوردار است؛ به گونه ای که نمی توان نسبت به حل مشکلات امیدوار بود.مشکلات زنان سرپرست خانواده زمانی حل می شود که نگرش جامعه به این افراد تغییر کند. زیرا تغییر نگرش جامعه بر این اساس است که آنها بتوانند به خودشان کمک کنند و منافع حاصل از خدمات ارائه شده را اخذ نمایند.سوق دادن نظام حمایتی به فعالیت های توسعه ی اجتماعی و شناساندن استعداد و قابلیت های فردی و جمعی زنان سرپرست خانوار مطمئناً می تواند قدم مثبتی برای آنان باشد.و نیز فراهم آوردن زمینه های افزایش سرمایه و اشتغال زایی زنان سرپرست خانوار و تلاش در جهت ارتقای بهداشت روانی و اعتماد به نفس زنان، از حمایت هایی است که لازمند.همچنین افزایش مشارکت های مردمی، جلب همکاری و مساعدت سازمان ها و نهاد های دولتی و خصوصی را نیز می توان جزء راه حل های اصلی مناسب برای کم کردن مشکلات زنان شاغل دانست.

آمار زنان سرپرست خانوار:

واحد انفورماتیک دفتر امور مشارکت زنان، تعداد زنان سرپرست خانوار در ایران را 1037112 اعلام کرده است. بر این اساس 4/8% خانواده ها توسط زنان اداره می شوند.
بیشترین درصد زنان سرپرست متعلق به استان خراسان 4/10%  ، سیستان و بلوچستان 2/10% ، کرمان 1/10% و کمترین درصد متعلق به استان های کهکیلویه  و بویر احمد 6/6% ، و بوشهر 8/6% است.

وضعیت زنان سرپرست خانوار در ایران بحرانى است

در کشور ما بر اساس آمارهایى که از سوى وزارت رفاه و تامین اجتماعى منتشر شده است، وضعیت 5/1 میلیون زن سرپرست خانوار در کشور بحرانى است. هرچند به رغم هزینه هاى گزاف سرشماری، همچنان اطلاعات کافى در مورد این زنان وجود ندارد. با این وجود در حال حاضر بالاترین رقمى که بهزیستى یا کمیته امداد به عنوان مستمرى به زنان سرپرست خانوار تحت پوشش خود مى پردازند 60 هزار تومان است که مربوط به خانواده هاى پنج نفره مى شود. حال آنکه به گفته مدیرکل دفتر امور زنان، زنان سرپرست خانوار از کمک هاى دیگرى نظیر هزینه تحصیل براى فرزندان، شهریه فرزندان دانشجو، مسکن، سلامت و بهبود تغذیه استفاده مى کنند.
اما مشکلات زنان سرپرست خانوار تنها به مشکلات مادى و فقر خلاصه نمى شود. نابرابرى فرصت هاى زندگى و مسوولیتى که ناگهان بر دوش این زنان گذاشته مى شود، بیش از پیش خود را نمایان مى کند. زنان سرپرست خانوار که اغلب تحصیلات چندانى هم ندارند از نابرابرى دسترسى به آموزش و عدم کسب مهارت و اتکا به مرد خانواده براى تامین زندگى نیز رنج مى برند.
هر چند این موضوع تنها به زنان بى سرپرست یا بد سرپرست کشور ما خلاصه نمى شود و در اغلب کشور هاى در حال توسعه وضعیت جسمانى و روانى زنان به یک بحران تبدیل شده است. به طورى که زنان، اکثریت جمعیت کارگران و برده ها را در زمین هاى کشاورزى در این کشور ها تشکیل مى دهند. دبیر کل سازمان ملل متحد در بیانیه یى به مناسبت روز گرامیداشت جمعیت جهانى گفت؛ ,مى توان با سرمایه گذارى روى زنان، آنها را از مرگ حین زایمان یا از بین رفتن زیر کار فراوان نجات داد و زندگى سالم چه از نظر روحى و چه از نظر جسمى براى زنان جهان فراهم کرد.
 در ایران، زنان سرپرست خانوار علاوه بر از دست دادن حمایت هاى خانواده و نیز تامین نیازهاى مالى زندگى از راه هاى نامناسب، مشکلات دیگرى هم دارند. مشکلاتى همچون نبود شرایط تحصیلى مناسب و در نتیجه اشتغال در بخش هاى کارمزدى یا دست مزد کم و دیدگاه هاى غیر منصفانه جامعه نسبت به زنان فاقد شوهر. از سوى دیگر مسائلى همچون احساس حقارت، ترس، خجالت و درماندگى، رنج این زنان بى پناه را دوچندان مى کند. همین عوامل باعث مى شود زنان به خود اثربخشى، اعتقاد چندانى نداشته و اغلب شبکه روابط اجتماعى آنها بسیار محدود شده و مهارت هاى آموزشى کسب نمى کنند. اینها همه نشان از ساختار و قوانینى دارد که در ذات خود نابرابرى فرصت ها را تقویت کرده و گسترش مى دهد.متاسفانه در حال حاضر فقر در دنیا روندى زن گرایانه یافته است و خانواده هاى زن سرپرست بیش از خانواده هاى تک سرپرست که پدران عهده دار سرپرستى هستند، از فقر رنج مى برند. به طورى که هرچه سن زنان افزایش مى یابد، سهم سرپرستى خانوار در آنها نیز افزایش پیدا مى کند.
به عنوان مثال سرپرست خانوارى در زنان از حدود 25 سالگى شروع مى شود و حدود بالاى 65 سالگى به بیشترین حد خود مى رسد. بنابراین از آنجایى که زنان سرپرست خانوار اغلب سالمندان هستند فقر و ناتوانى اقتصادى در میان آنها بیشتر است.
زنانى که در بیرون از خانه مشغول فعالیت اقتصادى هستند مزدى کمتر از مردان دریافت مى کنند، با این توجیه که مردان، نان آور خانه بوده و وظیفه اصلى زنان، خانه دارى است. این مساله ستمى مضاعف بر زنان محسوب مى شود که هم موظف به انجام کارهاى خانگى هستند و هم براى تامین معاش خانواده مجبور به انجام کارى با مزد کمتر در بیرون از خانه اند.
در اکثر موارد هم بناى اصلى خانواده، تداوم بخش و حفظ کننده این شرایط نابرابر شده و زنان، فرزندان و نسل هاى آینده را براى ادامه این نا برابرى ها پرورش مى دهند.
روند زن گرایانه فقر در کشور، آثار و پیامد هاى سوئى از جمله گرایشات نادرست بعضى از مردان طماع براى

بهره مندى موقت و آسان از این زنان دارد. علاوه بر اینها فقر در زنان موجب مى شود مردانى که حتى صلاحیت نگهدارى از همسر اول خود و فرزندان حاصل از ازدواج اول را نداشته اند، ازدواج هاى متعدد کنند. بسیار است مواردى که سرپرست بسیارى از خانواده هاى بد سرپرست به راحتى آب خوردن، با ارائه پول ناچیزى به عنوان شیر بها، همسران کم سال ترى را اختیار مى کنند و به ازدواج هاى متعدد یا همزمان دست مى زنند، بى آنکه مرجعى از آنها بازخواست کند که آیا صلاحیت یا استطاعت تجدید فراش را دارند یا نه. این رویه با افزایش تعداد زنان مطلقه و کودکان بد سرپرست به چرخه فقر تداوم مى بخشد.
ناگفته نماند در این میان شهردارى تهران با تشکیل همایش هاى توانمند سازى زنان سرپرست خانوار به بررسى نقش شهردارى در رسیدگى به وضعیت زنان سرپرست خانوار مى پردازد که البته در این میان زنان پایتخت مورد توجه بیشترى هستند. اما متاسفانه به رغم تمامى شعارهاى داده شده، تاکنون هیچ سازمان حمایتى آن گونه که باید، در رفع مشکلات اجتماعى زنان سرپرست خانوار انجام نداده و آنان همچنان با مشکلات عدیده اقتصادى و اجتماعى دست و پنجه نرم مى کنند. در نهایت آنکه در برنامه توسعه کمى و کیفى جمعیت که توسط صندوق جمعیت سازمان ملل متحد طرح ریزى شده، قرار است تا سال 2015 میلادى تمامى برنامه ها و اهداف خود را در زمینه هاى بهداشت و توسعه آموزشى و مبارزه با فقر و ریشه کنى آن به اتمام برساند که براى این منظور سالانه به 15 میلیارد دلار اعتبار نیاز دارد. در این بیانیه که بان کى مون به همراه مدیر اجرایى صندوق جمعیت سازمان ملل منتشر کرده، آمده است؛ همگى ما باید براى احقاق حقوق فراموش و پایمال شده زنان و دختران تلاش کنیم و آنها را تا حدى که شایسته آنهاست و حتى بیشتر در جامعه امروز جهان معرفى کنیم. باید به آنها اجازه حضور در اجتماع بزرگ جهان را بدهیم زیرا سرمایه گذارى روى زنان و دختران یک سرمایه گذارى بلند مدت و تاثیر گذار است.

آمارها چه می گویند؟

وضعیت زنان سرپرست خانوار در استان های مختلف کشور متفاوت است ، در برخی استان ها جمعیت این گونه زنان بیشتر است و در برخی کمتر.
استان مرکزی از جمله استان هایی است که رقم بالایی از زنان سرپرست خانوار را در جای داده و رتبه اول را در این زمینه دارد.
طبق آخرین آمار به دست آمده در این استان تعداد 25 هزار و 207 نفر از زنان استان ، سرپرست خانوار هستند که از این تعداد 3 هزار و 268 نفر شاغل ، 68 نفر بیکار، 383 نفر محصل ، 14 هزار و 920 نفر خانه دار و 5 هزار و 728 نفر دارای در آمد هستند ، ولی مشغول به کار نیستند، این در حالی است که آمار دوره قبل استان یعنی سال 1373 ، 5001 نفر را نشان می دهد.
به عبارتی این رقم طی این زمان به 5 برابر رسیده که این موضوع نشانگر نیاز به برنامه ریزی دقیق برای حل مشکلات مربوطه است ، همچنین حداقل گروه سنی آمار جدید ، 15 سال است و بیشترین تعداد را افراد بالای 45 سال تشکیل می دهند. اکثر این گروه ها را زنان بیوه و متاهل تشکیل می دهند و در درجه بعد زنان مطلقه و در درجه آخر بانوان قرار دارند.
شهر اراک با آمار 11 هزار و 343 نفر ، بیشترین تعداد زنان سرپرست خانوار را در استان دارد و شهرستان آشتیان با 795 نفر کمترین تعداد را داراست.
گفتنی است بیشترین آمار دامنگیر خانواده های بدسرپرست است و پس از آن طی یک طبقه بندی برای خانواده های بی سرپرست شده اند ، کسانی که   
  " شهر اراک با آمار 11 هزار و 343 نفر ، بیشترین تعداد زنان سرپرست خانوار را در استان دارد و شهرستان آشتیان با 795 نفر کمترین تعداد را داراست... "
استان آذربایجان غربی نیز از جمله استان هایی است که درصد قابل توجهی از زنان سرپرست خانوار را داراست
طبق آمار به دست آمده از سازمان بهزیستی استان آذربایجان غربی تعداد 34 هزار و 656 نفر از زنان استان، سرپرست خانوار هستند که از این تعداد 4 هزار و 962 نفر شاغل، 196 نفر بیکار ، 301 نفر محصل ، 21 هزار و 9935 نفر خانه دار و  هزار و 679 نفر دارای در آمد بوده ، ولی مشغول به کار نیستند و بقیه وضعیت نا مشخصی دارند. این در حالی است که این آمار به تازگی به 2/8 برابر رسیده و نشانگر نیاز به برنامه ریزی برای حل مشکلات مربوط به آنها است . .
این زنان در گروه سنی 15 تا 60 سال جای دارند .
بر اساس یک طبقه بندی 83 درصد از زنان سرپرست خانواده را زنان بیوه و متاهل و 7/6 درصد را زنان مطلقه و 3/10 درصد را زنان از کارافتاده تشکیل می دهند.
همچنین 83 درصد از زنان سرپرست خانوار این استان دارای مهارت فنی و حرفه ای نیستند.
بر اساس آمار ارائه شده توسط سازمان های حمایتی مازندران ، 80 درصد خانوارهای زن سرپرست به دلیل فوت همسر و فقط 12 درصد به علت طلاق شکل گرفته است .
همچنین بر اساس تحقیقات انجام شده از سوی اداره کل بهزیستی مازندران ، 63 هزار زن در این استان سرپرست 5/7 درصد خانوارهاهستند.  
حدود 65 درصد زنان سرپرست خانوار در مازندران فاقد شغل و درآمد کافی هستند و از کمک های نهادهای حمایتی استفاده می کننند و درصدی نیز هیچ منبع درآمد مشخص (کار یا حمایت) ندارند ، در حالی که اینان مادران 17 هزار دانش آموز و 700 دانشجو هستند.
بر اساس همین آمار حدود 90 درصد زنان سرپرست خانوار فاقد شغل در مازندران تحت پوشش کمیته امداد و 5 درصد از حمایت سازمان بهزیستی استان برخوردار هستند.
این در حالی است که کمک نهادها و جوابگوی تامین نیازهای زندگی این گروه نیست .
شایان ذکر است نرخ مشارکت اقتصادی این زنان 13 درصد است که بیانگر نرخ بسیار پایین مشارکت است.