دكتر منوچهر اقبال را بیشتر بشناسیم

4 آذر 1356 دكتر منوچهر اقبال مدیرعامل شركت ملی نفت ایران در سن 68 سالگی بر اثر سكته قلبی درگذشت. سكته وی یك ساعت پس از آنكه وی نزد هویدا از مقام خود استعفا كرده بود صورت گرفت.

"منوچهر اقبال" فرزند "میرزا ابوتراب" ملقب به «مقبل السلطنه» از رجال و ملاکین خراسان بود، که در یک دوره از مجلس نیر وکالت کاشمر را به عهده گرفت.

منوچهر اقبال در 24 مهر 1288ش. در «مشهد» به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی اش را در همان جا به پایان برد. پدرش که عضو مجلس موسسان اول بود، او را به تهران آورد. وی در مدرسه «ثروت» و «دارالفنون» موفق به اخذ دیپلم شد و در سال 1305ش. برای تکمیل تحصیلات خود در «مونپلیه فرانسه» مشغول تحصیل شد و سپس به پاریس رفت و در دانشکده پزشکی با درجه ممتاز تحصیلات خود را به پایان برد. در سال 1312ش. پس از ازدواج با یک زن فرانسوی به ایران بازگشت.

در ایران نشان در جه 2 علمی را از وزارت فرهنگ دریافت کرد. او در همان سال وارد خدمت وظیفه شد و در بیمارستان لشگر مسوول بخش امراض داخلی شد.

اقبال در مسیر پیشرفت

دکتر اقبال خیلی زود و زیرکانه راه ترقی را طی کرد. "احمد قوام" در مرحله اول حرکت سریع او، نقش مهمی داشت. قوام در هنگام استانداریش در مشهد اقبال را جزء نزدیکان خود قرار داد. همزمان نیز به پاس نزدیکی روز افزون به خواهر شاه به معاونت وزارت فرهنگ رسید.

دکتر اقبال با دستور شاه در کابینه قوام وزیر بهداری شد. اقبال در کابینه اول قوام در 1321ش. وزیر بهداری شد و بار دیگر در کابینه دوم با همین پست به خدمات بهداشتی و درمانی به شهرهای جنوبی سفر می کرد. اقبال در کابینه قوام بیشتر به دنبال جلب رضایت شاه بود تا همکاری با نخست وزیر و این موضوع باعث رنجش خاطر قوام نیز شد.

اقبال در کابینه "هژیر" وزیر فرهنگ شد و در این پست بود که قانون(فرهنگ را از سیاست جدا کنید) را در کشور رواج داد. اقبال به منظور سیاست زدایی مدارس و دانشگاه ها و مصوبه ضد مطبوعات شهریور 1327ش. این قانون را اجرا کرد؛ طبق این مصوبه حقوق بگیران دولت حق مشارکت در جراید به عنوان مدیر سردبیر و عضو هیئت تحریریه را نداشتند. این مصوبه با اعتراض شدید مطبوعات مواجه شد که به توقیف تعدادی از آنها انجامید و بعد از آن هژیر استیضاح و مجبور به استعفا شد و پس از حادثه ترور شاه در 1327ش. وزیر کشور شد و پس از روی کار آمدن "دکتر مصدق" چندی از مشاغل سیاسی دور شد و تنها به شغل استادی دانشگاه مشغول بود. او در دوران ریاست دانشگاه با نزدیک کردن خود به دانشجویان سعی کرد، نشان بدهد که فردی دلسوز و به فکر ایران است.

دکتر اقبال در 1335ش. وزیر دربار شد و در 15 فروردین 1336ش. پس از "علاء" نخست وزیر شد. اقبال یکی از مطیع ترین نخست وزیران دوران سلطنت محمدرضا شاه بود. در مجلس هرگاه با انتقادی نسبت به دولت رو به رو می شد؛ پاسخ تندی به نماینده معترض می کرد و می گفت: من احتیاجی به رأی شما ندارم با امر شاهنشاه آمده ام و با امر شاهانه هم خواهم رفت.

دوران نخست وزیری

اقبال در سمت وزارت دربار، دختر خود مریم را به عقد پسر اشرف پهلوی، شهریار شفق در آورد.
در فروردین 1336ش. علاء برکنار و حکم نخست وزیری دکتر اقبال صادر شد. علت اساسی تغییر حکومت علاء و زمامداری دکتر اقبال اولاً اقدام دولت قبلی به انعقاد قراردادی با شرکت نفت ایتالیایی جهت بهره برداری از نفت قم بود که در صورت انعقاد این قرارداد بازار فروش نفت آمریکا متزلزل می شد و در نتیجه ی عدم رضایت مقامات آمریکایی بود که دولت علاء سقوط کرد. همچنین فشار دولت علاء به حزب ایران و جلوگیری از فعالیت آن و غیر قانونی اعلام نمودن آن نیز یکی از عوامل نارضایتی مردم از دولت او بود؛ البته این کار به اصرار آمریکایی ها و اشاره شاه صورت گرفت؛ زیرا شاه با توجه به وضع فرهنگ و سطح معلومات و طرز تفکر مردم، شروع حرکت های حزبی در ایران را زود می دانست. برنامه دولت اقبال

دکتر اقبال برنامه کابینه خود را در 25 فروردین 1336ش. در مجلس شورای ملی اینگونه اعلام کرد:

1. ادامه سیاست خارجی کابینه علا؛

2. تحکیم پیمان بغداد؛

3. ادامه مبارزه با کشت خشخاش؛

4. تقسیم املاک سلطنتی.

کابینه اقبال طولانی ترین دولت بعد از شهریور 1320ش. بود و طی سه سال و نیم متمایل به سیاست انگلیسی ها پیش رفت. او حکومت نظامی را لغو کرد؛ اما به جای آن «سازمان پلیس سیاسی» را تشکیل داد. او تشکیل این سازمان را از افتخارات خود دانست و در مورد آن گفت: امنیت چنان برقرار است که نیازی به حکومت نظامی نیست. اقدام دیگر او انعقاد قراردادی با شرکت نفت ایتالیایی به نسبت 25 به 75 به سود ایران بود که تبلیغات زیادی را برای رژیم فراهم آورد.

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

دکتر اقبال در نخستین روز زمامداری خود حکومت نظامی را در تهران برچید؛ اما فردای آن روز ضمن معرفی وزیران خود به شاه، سرلشگر "تیمور بختیار" را به عنوان نخست وزیر و رئیس سازمان اطلاعات کشور معرفی کرد.

اقدامات دیگر اقبال

الف) بازرسی شاهنشاهی
اقبال به دستور شاه سازمانی به نام بازرسی شاهنشاهی تشکیل داد. این سازمان بازرسانی برای رسیدگی به تمام شئون کشور را در اختیار داشت. تمام سازمان های دولتی را مورد بازدید و بازرسی قرار می دادند و گزارش این بازرسی ها مستقیماً به شاه تسلیم می شد و پس از ملاحظه شاه برای رسیدگی به دولت ارجاع می شد.

ب) چند لایحه و قانون

دکتر اقبال در طول زمامداری خود همواره با کسری بودجه مواجه بود. او از محل مابه التفاوت پشتوانه اسکناس دولت حدود شش میلیارد به دست آورد که قسمتی از آن را به توسعه صنایع داخلی اختصاص داد و قسمتی دیگر را به بانک های کشاورزی و بانک توسعه صنعتی سپرد تا سرمایه های خود را افزایش دهد، چندین وام نیز از دولت آمریکا گرفت. در مورد همین وام ها با "دکتر ابتهاج" مدیر عامل سازمان برنامه و بودجه اختلاف شدیدی پیدا کرد که در پی آن سرانجام اقبال موفق شد، اختیارات سازمان برنامه و بودجه را به قید فوریت به رئیس دولت انتقال دهد و در واقع سازمان برنامه و بودجه را منحل کند.

از قوانینی که در دولت اقبال به تصویب رسید و هیچ آثاری بر آن مترتب نشد، قانون رسیدگی به دارایی کارمندان بود. این قانون در بین مردم به قانون «از کجا آورده ای» مشهور شد. کارمندان تمام دارایی های خود را در پرسشنامه ها نوشتند؛ ولی حتی در یک مورد هم رسیدگی به عمل نیامد.

انتخابات دوره بیستم مجلس و آغاز سقوط دولت اقبال

مقدمات انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی در تابستان 1339ش. آغاز شد، تا روند سقوط دولت اقبال نیز شروع شود. شاه در اجرای نظر آمریکایی ها که می خواستند، یک ظاهر دموکراتیک به ایران بدهند، به تشکیل دو حزب «ملیون» به رهبری اقبال و «مردم» به رهبری علم مبادرت نمود. در جریان انتخابات حزب مستقلی نیز به رهبری "جعفر بهبهانی"، "دکتر امینی" و بقایای جبهه ملی نیز وارد میدان شده بودند.

اقبال به راحتی نمی توانست، از قدرت دست بکشد و با مداخله علنی در جریان انتخابات و با تهدید فشار جعل و تقلب علنی 104 کرسی از مجموع 200 کرسی مجلس را به دست آورد. مشاجره سخت اقبال با امینی از حزب مقابل و اعتراض و خشم مردم از تقلب آشکار در انتخابات، شاه را نیز مجبور به مداخله نمود. او طی مصاحبه ای گفت: من از این انتخابات راضی نیستم و چون خود در مظان اتهام قرار گرفته بود، انتخابات را متوقف کرد و متعاقباً در روز 5 شهریور به دنبال اعلام نتایج از اقبال و همه وکلای منتخب خواست تا استعفا بدهند. در این پیام آمده بود که ... مصلحت چنین است که با دادن استعفای دسته جمعی، اراده شود که انتخاب جدیدی با نهایت بی طرفی در سرار کشور انجام گیرد. انتخابات مجدد مجلس بیستم در زمستان همان سال در دولت بعدی(دولت "شریف امامی") برگزار شد. بلافاصله پس از استعفای اقبال سقوط کابینه اعلام شد و شاه، شریف امامی را مأمور تشکیل کابینه کرد.

شکست اقبال

دکتر اقبال سپس ریاست دانشگاه تهران را به عهده گرفت و در انتخابات دور بیستم که مجدداً در زمستان همان سال برگزار شد، از حزب ملیون وارد مجلس شد. در این هنگام دانشگاه وضع آرامی نداشت و دانشجویان که همچنان ناراضی بودند اعتصاب نموده و دانشگاه تعطیل شد؛ دکتر اقبال مورد توهین و حمله دانشجویان قرار گرفت و اتومبیل او به آتش کشیده شد. اقبال بعد از این واقعه در اردیبهشت 1340ش. ایران را به قصد لندن ترک کرد.

اقبال بعد از بازگشت

اقبال در آبان 1342ش. به ایران بازگشت و توسط شاه به جای "عبدالله انتظام" به عنوان مدیر عامل شرکت ملی نفت منصوب شد. وی در این پست بدون کمتر فعالیت و تأثیری تا آخر عمر باقی ماند. اقبال علی رغم اصرار همکاران سابق هرگز حاضر به ادامه فعالیت در حزب ملیون نشد؛ اما با تشکیل گروهی به نام «جمعیت یاران» که یک تجمع سیاسی بود، قصد داشت بر خلاف نقش منفعلانه اش در شرکت نفت در این جمعیت فعالیت سیاسی خود را ادامه دهد. دکتر اقبال سرانجام در چهارم آذر ماه 1356ش. در سن 68 سالگی در اثر سکته قلبی درگذشت.

منابع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، سایت پژوهه، کتاب بازیگران سیاسی عصر رضاشاهی و محمدرضا شاهی